Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam
Thứ hai, 19/09/2005 14:58 (GMT+7)

Phan Chu Trinh với cuộc vận động: Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh

Khoa Canh Tý (1900), 18 tuổi ông đỗ Cử nhân, khoa thi Hội 1901 đỗ Phó bảng đồng khoa với cụ Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh Hồ Chủ tịch. Nhưng năm 1902-1904 trong khi phải nhậm chức thừa biện bộ Lễ tại triều đình Huế, ông tranh thủ đọc tại nhà một số văn thân tiến bộ nhiều sách chữ Hán của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu nói về CM Trung Hoa và cuộc duy tân Nhật Bản, sách của Rutxô, Môngtetxkio dịch sang chữ Hán về các cuộc CM Pháp, Mỹ. Liền sau đó ông từ quan (Cụ Nguyễn Sinh Sắc thay ông nhậm chức trên) để cùng hai ông Nghè nổi tiếng đất Quảng: Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp phát động cao trào Duy tân tại tỉnh nhà. Cuộc vận động Duy tân gồm 3 nội dung: “Khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”(Tinh thần của cuộc vận động là: 1) Xây dựng nền giáo dục (GD) tiến bộ, bỏ lối học khoa cử, mở mang trí tuệ cho dân, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước; 2) Giác ngộ lòng yêu nước và nhuệ khí đấu tranh trong quần chúng, thức tỉnh và rèn luyện chí khí của giới nhân sĩ để lãnh đạo dân vùng lên cứu nước; 3) Làm cho cuộc sống của dân ngày càng no ấm, nền kinh tế quốc dân phát triển (“Hậu” là làm dày ra). Sau đó các Cụ đi vận động các tỉnh từ Quảng Ngãi đến Bình Thuận cùng phối hợp hành động. Tiếp theo, một mình Phan Chu Trinh ra Bắc (Hà Nội) vận động mở trường Đông Kinh nghĩa thục, lên Bắc Giang gặp Hoàng Hoa Thám, đặc biệt từ Hải Phòng bí mật sang Hương Cảng (Trung Quốc) gặp Phan Bội Châu và Cường Để rồi cùng nhau sang Nhật, tham quan trường học, các cơ sở kinh tế để tận mắt tìm hiểu công cuộc duy tân của họ, Cụ thấy rõ ta thua Nhật là do trình độ dân trí thấp kém dẫn đến bị nô lệ ngoại bang.

Vì các hoạt động đó, nhà cầm quyền Pháp bắt Cụ kết án tử hình; sau đó được chính các vị Thương thư tiến bộ trong triều đình Huế như Cao Xuân Dục và Lê Trinh bênh vực, chúng giảm án đày ra Côn Đảo; tiếp theo được phong trào Nhân quyền Pháp can thiệp chúng đưa Cụ về “giam lỏng” tại Mỹ Tho. Phan Chu Trinh xin nhà cầm quyền Pháp cho Cụ sang Pháp. Tại Pháp, Cụ đã có một sách lược rất độc đáo là làm ngoại giao nhân dân, vận động chính khách và nhân dân Pháp ủng hộ nhân dân ta đấu tranh đòi cải cách chế độ cai trị hà khắc của nhà cầm quyền Pháp tại thuộc địa, làm hậu thuẫn cho phong trào CM trong nước. Đồng thời Cụ đã tập hợp bà con Việt Kiều, cùng luật sư Phan Văn Trường lập ra “Hội đồng bào thân ái” (1912), tổ chức Việt kiều đầu tiên ở Pháp để bồi dưỡng lòng yêu nước và tuyên truyền dân chủ. Năm 1922, khi vua bù nhình Khải Định sang Pháp dự “triển lãm thuộc địa” ở Mac-xây, Cụ viết thư luận tội, kết án Khải Định phạm 7 điều đáng xử trảm. Một sự kiện đặc biệt là mối quan hệ của Cụ với Phan Văn Trường và Nguyễn Tất Thành - Nguyễn Ái Quốc. Cụ rất thương yêu, gần gũi, coi Nguyễn Tất Thành là ruột thịt, giúp đỡ mọi mặt trong những năm anh mới chuyển sang Pháp. Cả hai ông Phan đã tạo cơ hội cho Nguyễn làm quen, tiếp cận với các nhà hoạt động chính trị có tiếng của đảng Xã hội Pháp. Tranh thủ thời cơ hội nghị của các cường quốc ký hoà ước Vécxây khai mạc ngày 18-1-1918, hai ông Phan cùng Nguyễn Tất Thành đã soạn thảo nội dung, ký tên Nguyễn Ái Quốc gửi yêu sách tới hội nghị đòi dân tộc độc lập. Đó là cơ hội Phan Chu Trinh chính thức giới thiệu cho công chúng Pháp và Việt Nam để suy tôn Nguyễn Ái Quốc thành “Đại diện người Việt Nam yêu nước”, lãnh tụ trẻ của CM Việt Nam trên chính trường. Sau này khi biết Nguyễn Ái Quốc sang tới Liên Xô để tìm con đường giải phóng đất nước theo chính kiến riêng đã lựa chọn, Phan Chu Trinh thấy yên tâm để trở về nước tổ chức phong trào phối hợp với hoạt động ngoài nước của Nguyễn Ái Quốc. Sau 14 năm lưu vong, tháng 6-1925, Phan Chu Trinh về tới Sài Gòn tiếp tục con đường CM mặc dầu có tuổi và sức khỏe giảm sút (ở Pháp, Cụ sống khổ cực và bị tù vì hoạt động CM). Cụ đã tổ chức liền hai cuộc diễn thuyết tuyên truyền dân chủ gây tiếng vang lớn trong nước. Tháng 12-1925 ngã bệnh, khi sắp mất, Cụ kịp trăng trối với người bạn chí cốt Huỳnh Thúc Kháng “Độc lập dân tộc sở cậy Nguyễn Ái Quốc” rồi vĩnh biệt đồng bào ta ngày 24-3-1926, hưởng thọ 54 tuổi.

Ý nghĩa lớn của tư tưởng CM Phan Chu Trinh là ở chỗ Cụ nhận thức được nguyên nhân thất bại của dân tộc Việt Nam vào thời đại nền văn minh phương tây phát triển đến đỉnh cao, nhưng ở nước ta vẫn bị chế độ phong kiến lỗi thời, bảo thủ thống trị, không chấp nhận cách tân khiến dân trí thấp kém, dân khí (ý chí dân tộc) hao mòn, còn vua quan thì hèn nhát đầu hàng kẻ xâm lược, dân sinh nghèo nàn khổ cực. Để cứu nước, Cụ đề xướng chủ trương vận động phong trào “Duy tân”; về phương pháp Cụ chủ trương trước mắt cần có cách đấu tranh hợp pháp, bán hợp pháp để công khai tố cáo chính sách “bảo hộ” bóc lột, đàn áp, sự phân biệt chủng tộc của Pháp, lên án tội ác phản dân tộc của vua quan nhà Nguyễn, qua đó giác ngộ lòng yêu nước đứng lên làm CM cứu nước của nhân dân, chưa bạo động vũ lực mà vận động “đổi mới”, chờ đợi thời cơ. Cụ đã trở thành lanh tụ phong trào Duy tân cũng như trung tâm thu hút, tập hợp những lực lượng yêu nước, các khuynh hướng chính trị Việt Nam vào thời điểm nhạy cảm đầu thế kỷ XX. Cụ có tầm nhìn xa về chính trị, rất coi trọng vai trò giáo dục, dân trí và đội ngũ trí thức, chăm lo vận động thanh niên trong sự nghiệp CM; đặc biệt trong quan hệ với Nguyễn Tất Thành- Nguyễn Ái Quốc vừa thân thiết (con của bạn đồng khoa thi Hội, đồng sự) vừa dìu dắt, hợp tác hoạt động (chức năng chuyển giao thế hệ lãnh đạo CM), đến tin tưởng vào sự lựa chọn phương pháp CM rồi đặt mọi hy vọng vào Nguyễn Ái Quốc. Lịch sử CM Việt Nam sau đó đã chứng minh dự báo và niềm tin của cụ Phan là đúng.

Phan Chu Trinh là tấm gương lớn về lý tưởng CM, ý chí kiên cường, bất khuất, vì Tổ quốc mà từ bỏ cuộc sống quan trường vinh thân phì gia, hy sinh tuổi xuân lao vào học tập nâng cao năng lực trí tuệ cá nhân để tìm ra chân lý CM, suốt đời xả thân hy sinh cho mục địch ‘khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”, “giành độc lập dân tộc”. Nhìn lại con đường CM Việt Nam từ đó đến nay ta thấy đã diễn ra ba cuộc vận động đổi mới vĩ đại mang ý nghĩa lớn: cuộc vận động Duy tân Phan Chu Trinh, cuộc vận động Kiến quốc sau CM Tháng Tám và cuộc Đổi mới từ 1986. Cuộc vận động lớn do Hồ Chủ tịch phát động sau khi đất nước vừa giành được độc lập 1945 gồm diệt giặc dốt, xây dựng nền giáo dục mới nhằm nâng cao dân trí; tăng gia sản xuất để kiến quốc nâng cao đời sống nhân dân; xây dựng đời sống mới. Tiếp nối dòng chảy cách mạng của dân tộc, ngày nay Đảng Cộng sản Việt Nam nêu mục tiêu chiến lược cuộc đổi mới là xây dựng đất nước ta đến năm 2020 thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại vì mục tiêu “Dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Đảng và Nhà nước ta coi: Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Bài học sự nghiệp “Duy tân” của Phan Chu Trinh với nội dung “Thực học - Thực nghiệp” để nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực và bồi dưỡng nhân tài; làm kinh tế giỏi, nâng cao năng lực cạnh tranh trên trường quốc tế vẫn mang ý nghĩa thời sự sâu sắc.

Nguồn:  Thế giới trong ta, số 230, 4/2005

Xem Thêm

Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Ngày 25/6/2025, tại Tp. Huế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) chủ trì, phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Huế (Liên hiệp Hội TP. Huế) tổ chức Hội thảo “Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức để góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023”.
An Giang: 8 giải pháp thực hiện đột phá phát triển khoa học công nghệ
Đến nay, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội tỉnh) đã tập hợp được 40 hội, tổ chức thành viên với 9.554 hội viên cá nhân, trong đó có hơn 3.451 hội viên trí thức. An Giang xác định và đề ra mục tiêu về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số (KHCN, ĐMST, CĐS) đến năm 2030.
Thanh Hoá: Hội thảo KH về giải quyết tình trạng thiếu lao động ở nông thôn, lao động trực tiếp tham gia SX nông nghiệp
Sáng ngày 27/5/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội) phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nông nghiêp tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp giải quyết tình trạng thiếu lao động sản xuất ở khu vực nông thôn, lao động có kỹ thuật, tay nghề cao trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ”.
Bình Thuận: Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ vào sản xuất
Sáng ngày 27/5, tại thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp đột phá trong ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ vào thực tiễn quản lý và sản xuất trên địa bàn tỉnh Bình Thuận”.

Tin mới

Công nghệ mới trong xử lý chất thải góp phần phát triển bền vững ngành chăn nuôi Việt Nam
Ngày 3/7, Liên hiệp Hội Việt Nam phối hợp với Liên hiệp hội tỉnh Bắc Ninh và Hội Chăn nuôi Việt Nam tổ chức Hội thảo Phổ biến một số công nghệ mới có hiệu quả trong xử lý chất thải chăn nuôi. Hội thảo thu hút sự tham dự của đông đảo người sản xuất, kinh doanh, hộ chăn nuôi và doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh.
"Sắp xếp lại giang sơn” là bước đi lịch sử
Sáng 30/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ công bố Nghị quyết của Quốc hội về sáp nhập tỉnh, thành phố cùng các quyết định của Trung ương Đảng thành lập đảng bộ tỉnh và nhân sự lãnh đạo địa phương tại Thành phố Hồ Chí Minh và có bài phát biểu với nhân dân Thành phố, đồng thời gửi gắm thông điệp tới nhân dân cả nước.
Phối hợp thúc đẩy giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật
Vừa qua, Viện Tài chính vi mô và Phát triển cộng đồng (MACDI) - tổ chức trực thuộc VUSTA - đã có buổi làm việc và ký kết thỏa thuận hợp tác với Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Y tế và Liên hiệp hội tỉnh nhằm triển khai Dự án “Thúc đẩy giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật tại An Giang, Bắc Ninh và Hòa Bình với sự tham gia của nhóm hỗ trợ trẻ hòa nhập”.
Công bố giải thưởng Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh Quảng Trị lần thứ XI
Sáng ngày 30/6, Ban Tổ chức Hội thi Sáng tạo kỹ thuật tỉnh Quảng Trị tổ chức Công bố các quyết định khen thưởng và trao thưởng Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh Quảng Trị lần thứ XI (2024 – 2025). Tham dự có các thành viên trong Ban Tổ chức Hội thi; các tác giả, nhóm tác giả của 23 giải pháp, đề tài đạt giải tại Hội thi lần này.
Đoàn công tác VUSTA làm việc với CDC tỉnh Quảng Ninh về công tác phòng/chống HIV/AIDS
Chiều ngày 27/6, Đoàn công tác của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) đã có buổi làm việc với Lãnh đạo Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Quảng Ninh (CDC) nhằm đánh giá tiến độ, kết quả triển khai các hoạt động trong khuôn khổ dự án Quỹ toàn cầu - VUSTA về phòng, chống HIV/AIDS.
Thanh Hóa: Sơ kết hoạt động 6 tháng đầu năm và phát động Giải thưởng Sáng tạo KHCN năm 2025
Ngày 27/6/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Thanh Hóa (Liên hiệp hội) tổ chức Hội nghị Ban Chấp hành mở rộng lần thứ 4 nhiệm kỳ 2024 - 2029 về sơ kết hoạt động 6 tháng đầu năm 2025, triển khai nhiệm vụ 6 tháng cuối năm và phát động tham gia Giải thưởng Sáng tạo Khoa học công nghệ Việt Nam năm 2025 (Giải thưởng).
An Giang: Anh nông dân truyền cảm hứng giáo dục STEM
Anh Nguyễn Ngọc Đệ - một nông dân chỉ học hết lớp 6, hiện sinh sống tại xã Vĩnh Hanh, huyện Châu Thành, tỉnh An Giang - đã xuất sắc đoạt giải Nhất tại Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh An Giang lần thứ XIV (2024-2025) với giải pháp mang tên “Mô hình Hạm đội Trường Sa phục vụ giáo dục STEM”.