Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam
Thứ hai, 06/07/2009 16:31 (GMT+7)

Góp phần tìm hiểu sử học triều Nguyễn

Phan Huy Chú (1782 - 1840):ông sinh trưởng từ một gia đình có truyền thống thuộc dòng họ Phan Huy nổi tiếng ở vùng Quốc Oai (dòng họ có nguồn gốc từ Nghệ An), nhưng hai lần đi thi chỉ đỗ tú tài. Từ năm 1809 - 1819, ông tự mình biên soạn sách Lịch triều hiến chương loại chí- cuốn sách đã đưa ông trở thành một nhà sử học lớn, tiêu biểu của sử học Việt Nam thế kỷ XIX. Ông trở thành viên quan mẫn cán, có tư tưởng cải cách của triều Nguyễn từ sau khi dâng sách cho vua. Lịch triều hiến chương loại chíđã khảo cứu, hệ thống các ngùôn tư liệu phong phú, toàn diện, chính xác về những vấn đề liên quan đến lịch sử, văn hoá dân tộc từ thời kỳ đầu đến hết triều Lê. Mười vấn đề khác nhau, nhưng có quan hệ mật thiết với nhau (Địa dư, nhân vật, quan chức, lễ nghi, khoa mục, quốc dụng, hình luật, binh chế, văn tịch, bang giao), và đây là những vấn đề thiết yếu của một dân tộc, quốc gia. Mười vấn đề, chia thành mười chí, được trình bày phân tích bằng tư duy hệ thống, uyên bác, chính xác. Phan Huy Chú khẳng định: Khảo xét dấu tích đời xưa mà không nói thêm lên, phân tích mọi việc bằng lý để tìm ra lẽ phải, có chỗ tường tận mà không đến nỗi rườm, có chỗ sơ lược mà nắm cốt yếu, khiến cho công nghệ chế tác của các đời rõ rệt, đủ làm bằng chứng.

Phan Huy Chú đề cao tinh thần dân tộc, đề cao truyền thống và lòng tự hào dân tộc. Ông cho rằng, vấn đề cốt lõi của dân tộc ta là đất đai - con người - chủ quyền. Ông cũng là viên quan sớm có tư tưởng cải cách. Năm 1823, ông dâng sớ lên vua Minh Mệnh với 4 nội dung:

- Định lại chế độ quan chức cho rõ ràng

- Phải thận trọng với việc thuế khoá

- Phải xây dựng phương pháp, phép tắc trong giáo dục

- Phải chấn chỉnh cơ quan quốc sử để sử sách biên soạn được rõ ràng.

Lịch triều hiến chương loại chícủa Phan Huy Chú là công trình sử học lớn, tiêu biểu của sử học Việt Nam dưới triều Nguyễn và các nhà khoa học Việt Nam thế kỷ XX đã xác định cuốn sách này là Bách khoa toàn thưđầu tiên của Việt Nam.

Đặng Xuân Bảng (1828 - 1910):Ông sinh trưởng trong một gia đình Nho học ở Hành Thiện, Xuân Trường, Nam Định, đỗ tiến sĩ khoa Bình Thìn 1856, sau đó vào làm việc ở Nội các triều Nguyễn. Ông viết nhiều sách, nhưng những công trình quan trọng nhất, tiêu biểu nhất về sử học là Sử học bị khảo và Việt sử cương mục tiết yếu.

Sử học bị khảolà công trình khảo cứu công phu về địa lý, lịch sử, về thiên văn và về quan chế của Việt Nam .

Việt cương sử mục tiết yếuông viết lời tựa năm 1905, gồm 8 quyển dày 1200 trang, chép sử từ thời kỳ Hùng Vương đến 1802. Viện Nghiên cứu Hán – Nôm tổ chức dịch. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội xuất bản năm 2000. Trong lời giới thiệu, Nhà xuất bản nêu rõ:

“Bộ sử này thể hiện tập trung những thành tựu khảo chứng lịch sử của tác giả, đặc biệt là nghiên cứu về điển chương chế độ của các triều đại, về địa danh lịch sử sự biến động về lãnh thổ qua các thời kỳ lịch sử. Đồng thời bộ sử cũng chú trọng nêu những nguyên nhân thịnh suy, hưng vong của các triều đại. Bộ sử này đã được giới khoa học xã hội đánh giá cao: là bộ sử tiêu biểu nhất của nhà sử học Đặng Xuân Bảng (GS Phan Huy Lê)… là tác phẩm sử học quan trọng của một nhà sử học có phương pháp gần với phương Tây hiện đại (GS Hà Văn Tấn)” (1).

Nhà sử học Tạ Ngọc Liễn trong bài Đặng Xuân Bảng nhà sử học lớn cuối thế kỷ XIXđã viết: Khi nói đến các giá trị trong tác phẩm sử học của Đặng Xuân Bảng chúng ta không thể không nói đến phương pháp khoa học cẩn mật của ông. Đó là tính thận trọng, biết hoài nghi tra cứu tài liệu đến ngọn nguồn. Trong lịch sử sử học Việt Nam, triều Nguyễn là thời kỳ sử học phát triển thịnh vượng, có nhiều tác giả và tác phẩm lớn ra đời, trong đó Đặng Xuân Bảng với Sử học bị khảo, Việt sử cương mục tiết yếugiữ một vị trí quan trọng, xứng đáng được giới hậu học tôn vinh (2).

Đặng Xuân Bảng là nhà sử học uyên bác, ông đã tập hợp, khảo cứu một khối lượng tư liệu đồ sộ với phương pháp cẩn trọng và tôn trọng sự thật. Ông là người đầu tiên đã chỉ rõ những thiếu sót sai lầm trong Khâm định Việt sử thông giám cương mụccủa Quốc sử quán mà ông thường gọi là Việt sử.Trong Việt sử cương mục tiết yếutự ông viết: Việc biên soạn khi ấy, không phải do một người cho nên lịch sử thời Đinh, Lê, Lý, Trần thì quá giản lược, lịch sử thời Lê, hậu Lê thì quá rườm rà, nhất là ba kỷ Bình Định Vương, Thánh Tông, Hiển Tông nhà Lê là dài dòng, khảo về đại cương cũng nhiều vụn vặt… Ông chỉ rõ trong sách Việt sử.Sai lầm nhiều mà bỏ sót cũng không ít.

Đặng Xuân Bảng là nhà sử học đầu tiên dưới triều Nguyễn đã khẳng định vai trò vị trí của vương triều Tây Sơn trong lịch sử dân tộc. Ông viết: Đến như sự tích đời Tây Sơn, thì hồi đầu Gia Long đã có chiếu tiêu huỷ hết. Vì sử là để khuyến khích và răn đe. Sao lại có sự tích 15 năm để cho mai một trong một lúc, không ai biết nữa? Thế thì lẽ khuyến khích và răn đe ở đâu? Hơn nữa khi ấy nhà Lê đã mất, triều ta chưa lên, sự kế nối của các triều Đinh, Lý, Trần, Lê trong 15 năm ấy không thuộc Tây Sơn thì còn ai nữa? (3).

Sử học triều Nguyễn một bộ phận tạo thành của văn hoá Việt Nam dưới triều Nguyễn. Sử học triều Nguyễn mang dấu ấn đậm nét của hệ ý thức phong kiến Việt Nam thế kỷ XIX. Sử học triều Nguyễn đáng được ghi nhận là một thời kỳ phát triển trong toàn bộ nền sử học phong kiến Việt Nam .

1. Đặng Xuân Bảng,Việt sử cương mục tiết yếu, Nxb Khoa học xã hội Hà Nội, 2000, tr 6.

2. Đặng Xuân Bảng,Sử học bị khảo, Viện sử học và Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội 1997, tr 12.

3. Đặng Xuân Bảng,Việt sử cương mục tiết yếu, Nxb khoa học xã hội Hà Nội, 2000, tr 9.

Xem Thêm

Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Ngày 25/6/2025, tại Tp. Huế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) chủ trì, phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Huế (Liên hiệp Hội TP. Huế) tổ chức Hội thảo “Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức để góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023”.
An Giang: 8 giải pháp thực hiện đột phá phát triển khoa học công nghệ
Đến nay, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội tỉnh) đã tập hợp được 40 hội, tổ chức thành viên với 9.554 hội viên cá nhân, trong đó có hơn 3.451 hội viên trí thức. An Giang xác định và đề ra mục tiêu về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số (KHCN, ĐMST, CĐS) đến năm 2030.
Thanh Hoá: Hội thảo KH về giải quyết tình trạng thiếu lao động ở nông thôn, lao động trực tiếp tham gia SX nông nghiệp
Sáng ngày 27/5/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội) phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nông nghiêp tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp giải quyết tình trạng thiếu lao động sản xuất ở khu vực nông thôn, lao động có kỹ thuật, tay nghề cao trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ”.
Bình Thuận: Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ vào sản xuất
Sáng ngày 27/5, tại thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp đột phá trong ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ vào thực tiễn quản lý và sản xuất trên địa bàn tỉnh Bình Thuận”.

Tin mới

Công nghệ mới trong xử lý chất thải góp phần phát triển bền vững ngành chăn nuôi Việt Nam
Ngày 3/7, Liên hiệp Hội Việt Nam phối hợp với Liên hiệp hội tỉnh Bắc Ninh và Hội Chăn nuôi Việt Nam tổ chức Hội thảo Phổ biến một số công nghệ mới có hiệu quả trong xử lý chất thải chăn nuôi. Hội thảo thu hút sự tham dự của đông đảo người sản xuất, kinh doanh, hộ chăn nuôi và doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh.
"Sắp xếp lại giang sơn” là bước đi lịch sử
Sáng 30/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ công bố Nghị quyết của Quốc hội về sáp nhập tỉnh, thành phố cùng các quyết định của Trung ương Đảng thành lập đảng bộ tỉnh và nhân sự lãnh đạo địa phương tại Thành phố Hồ Chí Minh và có bài phát biểu với nhân dân Thành phố, đồng thời gửi gắm thông điệp tới nhân dân cả nước.
Phối hợp thúc đẩy giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật
Vừa qua, Viện Tài chính vi mô và Phát triển cộng đồng (MACDI) - tổ chức trực thuộc VUSTA - đã có buổi làm việc và ký kết thỏa thuận hợp tác với Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Y tế và Liên hiệp hội tỉnh nhằm triển khai Dự án “Thúc đẩy giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật tại An Giang, Bắc Ninh và Hòa Bình với sự tham gia của nhóm hỗ trợ trẻ hòa nhập”.
Công bố giải thưởng Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh Quảng Trị lần thứ XI
Sáng ngày 30/6, Ban Tổ chức Hội thi Sáng tạo kỹ thuật tỉnh Quảng Trị tổ chức Công bố các quyết định khen thưởng và trao thưởng Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh Quảng Trị lần thứ XI (2024 – 2025). Tham dự có các thành viên trong Ban Tổ chức Hội thi; các tác giả, nhóm tác giả của 23 giải pháp, đề tài đạt giải tại Hội thi lần này.
Đoàn công tác VUSTA làm việc với CDC tỉnh Quảng Ninh về công tác phòng/chống HIV/AIDS
Chiều ngày 27/6, Đoàn công tác của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) đã có buổi làm việc với Lãnh đạo Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Quảng Ninh (CDC) nhằm đánh giá tiến độ, kết quả triển khai các hoạt động trong khuôn khổ dự án Quỹ toàn cầu - VUSTA về phòng, chống HIV/AIDS.
Thanh Hóa: Sơ kết hoạt động 6 tháng đầu năm và phát động Giải thưởng Sáng tạo KHCN năm 2025
Ngày 27/6/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Thanh Hóa (Liên hiệp hội) tổ chức Hội nghị Ban Chấp hành mở rộng lần thứ 4 nhiệm kỳ 2024 - 2029 về sơ kết hoạt động 6 tháng đầu năm 2025, triển khai nhiệm vụ 6 tháng cuối năm và phát động tham gia Giải thưởng Sáng tạo Khoa học công nghệ Việt Nam năm 2025 (Giải thưởng).
An Giang: Anh nông dân truyền cảm hứng giáo dục STEM
Anh Nguyễn Ngọc Đệ - một nông dân chỉ học hết lớp 6, hiện sinh sống tại xã Vĩnh Hanh, huyện Châu Thành, tỉnh An Giang - đã xuất sắc đoạt giải Nhất tại Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật tỉnh An Giang lần thứ XIV (2024-2025) với giải pháp mang tên “Mô hình Hạm đội Trường Sa phục vụ giáo dục STEM”.