Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam
Thứ hai, 30/07/2007 23:45 (GMT+7)

Euclid với tác phẩm vĩ đại Elements

Euclid, tác giả của Elements (“Các yếu tố cơ bản” hay “Cơ sở”), tác phẩm hình học vĩ đại nhất mọi thời đại, sinh ở đâu, cuộc đời ông như thế nào, không một ai biết rõ, có người nhầm ông với Eculid ở Megara, một nhà triết học, học trò của Plato sống trước ông khoảng 100 năm.

Theo ý kiến chung, nhưng không có một căn cứ đáng tin cậy nào, ông sinh ra vào đầu thế kỷ III trước Công Nguyên. Tên ông lần đầu tiên được nhắc đến một cách rõ ràng trong Lời tựa một tác phẩm của nhà hình học Apollonius (cuối thế kỷ III - đầu thế kỷ IV). Theo “Eudemia Sammary” (Tóm lược Eudemus) của Proclus (khoảng 450 sau CN), Euclid đã trở thành nổi tiếng vào khoảng năm 300 trước CN, còn công trình Elementsđược biên soạn vào khoảng năm 320 trước CN.

Người ta thường nói Euclid là thuộc thế hệ trước Archimedes, nhưng cũng có tài liệu nói ông là đương thời với Archimedes hoặc thế hệ ngay trước Archimedes. Euclid đã đến giảng dạy toán học ở Alexandria, một thành phố ở Ai Cập do Alexander đại đế thành lập năm 332 trước CN, lúc bấy giờ dưới sự trị vì của Ptolemy I, một vị tướng của Alexander đã trở thành vua Ai Cập sau khi Alexander qua đời (năm 323 trước CN). Alexander đã được Ptolemy lấy làm thủ đô của Ai Cập và xây dựng thành một trung tâm học thuật lớn, tồn tại trong gần một nghìn năm.

Euclid còn là tác giả của nhiều công trình khác, một số còn giữ được đến ngày nay, một số mất một phần hay hoàn toàn. Nếu nói những công trình có tính chất lý thuyết, trước hết ta phải kể Data(Các dữ kiện), một tài liệu bổ sung cho Elementsbao gồm 94 mệnh đề (bài tập), thí dụ như về các tính chất của các đại lượng tỷ lệ, các gia số tỷ lệ, tức là những hàm tuyến tính theo ngôn ngữ của chúng ta ngày nay: những hình đồng dạng, v. v…

Một tác phẩm khác là De Divisionibus(về các phép chia) còn tồn tại dưới dạng một tài liệu tiếng Ả Rập được xuất bản ở Paris năm 1851. Tác phẩm này xét bài toán chia một hình phẳng đã cho bằng đường thẳng thành những phần theo một tỷ lệ đã cho. Một tác phẩm khác đề cập các tiết diện côgic đã được Archimedes nhắc đến và phần lớn đã được đưa vào quyển đầu tiên trong bốn quyển Apollonius về tiết diện côgic. Một công trình khác được nói là của Euclid là Phoenomena(Các hiện tượng), một khảo luận về hình học của hình cầu, được biên soạn có lẽ nhằm giúp cho việc nghiên cứu về thiên văn học; và Optics(Quang học) hiện vẫn còn giữ được, trong đó tác giả cố gắng xây dựng các nguyên lý cơ bản của hiện tượng phản xạ trên các mặt cầu.

Công trình lớn nhất của Euclid hiển nhiên là Elements. Gần một trăm năm sau khi ra đời, Archimedess và Apollonius đã đưa Elementstới trình độ mà cho tới thế kỷ XVIII không một tác phẩm nào vượt qua được (J. F. Scot, A. History of Mathematics, 1958, tr.22). Cho tới thế kỷ XIX, công trình đã được công nhận trong giải dạy toán học sơ cấp (ouvrage … qui a fait autorisé jusqu’au siècle dernier dans les mathématiques élémenteires, Histoire générale des sciences, R. Taton chủ biên, Tome I, 2 è édition, 1966, tr.321).

Elementsbao gồm 13 Quyển (tức Chương) với tổng cộng 465 mệnh đề, Quyển I bắt đầu bằng những định nghĩa sơ bộ cần thiết, các định đề (postulates) và tiên đề (axioms). Các định đề và tiên đề là những mệnh đề phải được công nhận khi chúng ta đi ngược từ một mệnh đề về những mệnh đề mà từu đó suy ra mệnh đề ấy và quá trình đi ngược lại này đến một lúc nào đó phải dừng lại. Những mệnh đề là những “khái niệm thông thường” (commen notions) được gọi là “tiên đề” - những chân lý tự nó là hiển nhiên.

Lúc đầu, có 5 định đề, 3 định đề đầu tiên là về dựng hình. Định đề thứ tư khẳng định sự bằng nhau của tất cả các góc vuông. Định đề thứ năm từ đó Euclid xây dựng toàn bộ lý thuyết về các đường song song nói rằng: “Nếu một đường thẳng cắt hai đường thẳng khác sao cho tạo thành hai góc trong ở một bên của đường cắt nhỏ hơn 2 góc vuông thì hai đường thẳng này kéo dài ra vô tận sẽ gặp nhau ở phía của đường cắt mà ở đó là hai góc bé hơn hai góc vuông”.

Từ các định nghĩa, tiên đề và định đề như vậy, Euclid đã xây dựng một cách chặt chẽ toàn bộ toà lâu đầu kiến thức hình học. Riêng về định đề thứ năm (định đề song song), một số người đã tìm cách chứng minh nó, và hơn 2000 năm sau, đến thế kỷ XIX, người ta mới hiểu được rằng vấn đề là có thể xây dựng những kiểu hình học không buộc phải thừa nhận định đề đó – có hình học phi Euclid.

Quyển I, ngoài những định nghĩa, định đề và tiên đề như đã nói ở trên, dành cho hình học của những đường thẳng và những hình phẳng tạo thành từ các đường thẳng. Quyển II thiết lập một số đồng nhất thức đại số quen thuộc. Quyển III nói về các tính chất của vòng tròn. Quyển IV tiếp tục nói về hình học các vòng tròn, chú trọng các bài toán về một số hình tuyến tính nội tiếp và ngoại tiếp của một vòng tròn. Quyển V xây dựng lý thuyết các tỉ lệ, chứng minh nó có thể áp dụng như vô ước. Quyển VI áp dụng lý thuyết tổng quát về tỉ lệ cho các hình phẳng. Định lý Thales nói ở đây.

Các quyển VII, VIII và IX dành cho số học, cụ thể là lý thuyết số, đưa ra các định nghĩa về đơn vị, số chẵn và số lẻ, số nguyên tố và số tổng hợp, số bình phương và số lập phương, số hoàn hảo. Lấy thí dụ, quyển VIII nói về cách tìm bội số chung nhỏ nhất của hai số hay nhiều hơn. Quyển VIII – cách nội suy một số trung bình nhân số bất kỳ giữa hai số; Quyển IX - định lý cơ bản của số học: một số có thể phân tích thành các thừa số nguyên tố theo một cách và chỉ một cách mà thôi, v.v…

Quyển X đề cập các loại đại lượng vô tỉ. Quyển IX, XII và XIII dành cho hình học không gian. Để làm thí dụ, Quyển XI nói về các tính chất của các hình hộp, hình nón và hình cầu; quyển XII – phương pháp vét kiệt (method of exhaustion); Quyển XIII - dựng các đa diện đều; tứ diện, lập phương, tám mặt, mười hai mặt và hai mươi mặt nội tiếp trong hình cầu, chỉ ra biểu thức về cạnh của các hình đó theo bán kính của hình cầu; v.v…

Sau Euclid, một số tác giả đã đưa thêm vào Elementsmột số quyển, thí dụ Quyển XIV có 8 mệnh đề của Hypsicles ở thế kỷ II trước CN, thực ra chỉ là một phụ lục của Quyển XIII; Quyển XV của Damascius và Damascus không có giá trị đáng kể.

Elementskhông chỉ là “Kinh thánh của hình học” mà còn là “Kinh thánh” thứ hai xét về số lần xuất bản. Kể từ lần ấn loát đầu tiên năm 1482, Elementsđã có hơn một nghìn lần xuất bản. “Trên hai thiên niên kỷ, công trình này đã ngự trị trong mọi giảng dạy về hình học” (H. Eves, Giới thiệu lịch sử toán học, Bản dịch của Trần Tất Thắng, 1993). Hiện nay, các văn bản về hình học phẳng và hình học không gian của các trường trung cao ở Mỹ có chứa đựng nhiều tài liệu tìm thấy trong Quyển I, III, IV, VI, XI và XII (H. Eves, đã dẫn). Nói “Dựa vào Euclid ” để biên soạn sách giáo khoa hình học có lẽ chẳng có gì là thiếu căn cứ. Song ngày nay, các nhà biên soạn sách giáo khoa có thể không cần phải dựa trực tiếp vào Euclid mà, đứng trên vai người khổng lồ, dựa vào rất nhiều sách giáo khoa đã có trên thế giới (thực ra chỉ cần chọn mấy quyển thật hay, thí dụ như Géométrie dans l’espacecủa C. Lebossé và C. Hémery được các thầy giáo và học sinh cách đây khoảng 50 năm thường xuyên sử dụng), những quyển sách “đã dựa t rên Euclid”.

Elementslà một tác phẩm kỳ diệu về hình học, một mặt vì cấu trúc lôgic chặt chẽ và gọn đẹp của nó, khó ai có thể tìm ra một cấu trúc khác thay thế, mặt khác là vì phương pháp tiên đề hoá. Phương pháp này đã được phát triển mạnh mẽ vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX và là một thành phần chủ yếu trong cuộc cách mạng toán học vào lúc chuyển thế kỷ.

Xem Thêm

Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Ngày 25/6/2025, tại Tp. Huế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) chủ trì, phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Huế (Liên hiệp Hội TP. Huế) tổ chức Hội thảo “Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức để góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023”.
An Giang: 8 giải pháp thực hiện đột phá phát triển khoa học công nghệ
Đến nay, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội tỉnh) đã tập hợp được 40 hội, tổ chức thành viên với 9.554 hội viên cá nhân, trong đó có hơn 3.451 hội viên trí thức. An Giang xác định và đề ra mục tiêu về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số (KHCN, ĐMST, CĐS) đến năm 2030.
Thanh Hoá: Hội thảo KH về giải quyết tình trạng thiếu lao động ở nông thôn, lao động trực tiếp tham gia SX nông nghiệp
Sáng ngày 27/5/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội) phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nông nghiêp tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp giải quyết tình trạng thiếu lao động sản xuất ở khu vực nông thôn, lao động có kỹ thuật, tay nghề cao trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ”.
Bình Thuận: Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ vào sản xuất
Sáng ngày 27/5, tại thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp đột phá trong ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ vào thực tiễn quản lý và sản xuất trên địa bàn tỉnh Bình Thuận”.

Tin mới

Tìm giải pháp thực hiện hiệu quả các dự án viện trợ không hoàn lại
Thủ tục hành chính thực hiện và quản lý các dự án viện trợ không hoàn lại hiện nay còn phức tạp; quy trình xét duyệt, giải ngân còn chậm, ảnh hưởng đến tiến độ và sự hài lòng của đối tác; năng lực quản lý hạn chế; một số đơn vị thành viên thiếu chuyên môn về giám sát tài chính, báo cáo theo chuẩn quốc tế; biến động kinh tế, chính trị toàn cầu khiến nguồn viện trợ không ổn định....
Chủ tịch Phan Xuân Dũng tiếp xúc cử tri tỉnh Khánh Hòa sau kì họp thứ 9, Quốc hội khóa XV
Ngày 9-10/7, Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Khánh Hòa gồm ông Phan Xuân Dũng, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, bà Đàng Thị Mỹ Hương, Phó Trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh và ông Nguyễn Văn Thuận đã có các buổi tiếp xúc cử tri tại xã Bác Ái Tây và xã Phước Hà sau kì họp thứ 9, Quốc hội khóa XV.
Công nghệ mới trong xử lý chất thải góp phần phát triển bền vững ngành chăn nuôi Việt Nam
Ngày 3/7, Liên hiệp Hội Việt Nam phối hợp với Liên hiệp hội tỉnh Bắc Ninh và Hội Chăn nuôi Việt Nam tổ chức Hội thảo Phổ biến một số công nghệ mới có hiệu quả trong xử lý chất thải chăn nuôi. Hội thảo thu hút sự tham dự của đông đảo người sản xuất, kinh doanh, hộ chăn nuôi và doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh.