Máy tính điện tử đầu tiên của Liên Xô được lắp ráp trong... bệnh viện tâm thần
Mốc son đầu tiên của ngành công nghiệp chế tạo máy tính điện tử Liên Xô đã chính thức được ghi nhận vào ngày 4/12/1948, khi tấm bằng chứng nhận sáng chế mang số 10245 về phát minh ra chiếc máy tính số tự động được cấp phát. Người Mỹ lúc đó thật ra đã bắt đầu đi trước một bước.
Ngay từ năm 1946, họ đã phát minh ra chiếc máy ENIAC, có "bộ não" bao gồm 18.000 chiếc đèn điện tử được kết nối với nhau bằng hàng chục kilômét dây dẫn. Còn tại Liên Xô cũng đã xuất hiện những nhà khoa học tài năng có thể làm được kỳ công tương tự. Một trong số đó là Viện sĩ Isaak Bruk, lãnh đạo một phòng thí nghiệm bí mật tại Viện Nghiên cứu năng lượng thuộc Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô. Người thứ hai là Bashir Rameev, một kỹ sư cũng làm việc trong phòng thí nghiệm này.
Dù chỉ chính thức bắt đầu hợp tác từ tháng 5/1948, nhưng chỉ sau 3 tháng, Bruk và Rameev đã hoàn thành thiết kế ban đầu về một chiếc máy tính điện tử tự động. Tiếp đó trong vòng một năm, cả hai tiếp tục gửi cho Ủy ban sáng chế hơn 50 đơn đề nghị xin chứng nhận phát minh nhiều phần khác nhau của máy tính điện tử. Có điều những nghiên cứu mang tính đột phá của họ trong lĩnh vực này thường bị từ chối hay nhìn nhận dưới quan điểm hoài nghi.
Nguyên nhân là trong thành phần của Ủy ban Sáng chế khi đó chưa hề có một chuyên gia nào về kỹ thuật máy tính, nên dự án nghiên cứu chế tạo một chiếc "máy thông minh" trong tương lai được đánh giá theo chuyên môn chẳng khác gì những động cơ điện thông thường.
Việc nghiên cứu chế tạo chiếc máy tính điện tử đầu tiên của Liên Xô (có ký hiệu là M-1) sau đó đã bị kéo dài trong suốt 3 năm tại Viện Nghiên cứu năng lượng. Một phần tình trạng này là do rắc rối liên quan đến Bashir Rameev, khi viên kỹ sư này được xác định người cha trước đây là thành phần phản cách mạng.
Nhà bác học trẻ tài năng này nhanh chóng bị loại bỏ khỏi dự án M-1. Đầu năm 1949, Rameev bất ngờ bị gọi nhập ngũ, đưa tới một khu vực xa xôi tận Viễn Đông. Viện sĩ Bruk đã phải nhờ đến sự tác động của một số nhà lãnh đạo Viện Hàn lâm, cũng như Bộ trưởng Chế tạo máy Parshin, người đã đích thân viết một lá thư tới Cơ quan An ninh cam kết chịu trách nhiệm. Nhờ đó Rameev được trở lại Moskva. Khi đó M-1 mới được chính thức hoàn thành vào tháng 12/1951.
Dù M-1 là chiếc máy tính điện tử đầu tiên được cấp bằng sáng chế, nhưng một "người anh em" của nó là chiếc máy tính điện tử MASM-1 (do nhóm nghiên cứu của Sergey Lebedev chế tạo) mới chính là sản phẩm đầu tiên thuộc loại này của Liên Xô. MASM-1 được chính thức ra mắt trước M-1 chỉ vỏn vẹn có hai tuần.
Kỳ công kỹ thuật này của Liên Xô được lắp ráp tại một địa điểm có vẻ chẳng thích hợp chút nào: tại một gian phòng rộng trong một khu tu viện cũ ở gần Kiev , khi đó đang được sử dụng làm... bệnh viện tâm thần. Nguyên nhân là do trong cơ quan nghiên cứu tại Ukraina, Lebedev không thể tìm ra một gian phòng thích hợp cho "đứa con" của mình.
Đơn giản là do chiếc máy tính này có kích thước tới 14m chiều dài và 2,5m chiều cao, khó có thể kiếm được một căn phòng nào chứa được nó. Bên trong các khối điện tử của máy là khoảng 6.000 bóng đèn (nhiều chiếc có kích thước tới 10cm). Tất nhiên dù với kích thước khổng lồ như vậy, chiếc MASM-1 ban đầu chỉ thực thi được những phép tính số học đơn giản với tốc độ 100 phép tính/giây - con số vào thời điểm đầu những năm 50 được coi là một kỳ tích.
![]() |
Chiếc máy M-1 của Bruk và Rameev. |
MASM-1 được triển khai hoạt động trong gần một năm, đảm trách các tính toán kỹ thuật liên quan đến nghiên cứu kỹ thuật tên lửa. M-1 cũng được đem ra phục vụ tại một trong những lĩnh vực thiết yếu nhất của khoa học Xôviết - giải các bài toán nhận được từ ban nghiên cứu của nhà khoa học Korolev (chuyên gia tên lửa hàng đầu của Liên Xô) và từ các chuyên gia nghiên cứu hạt nhân tại Viện Kurchatov.
Cũng vì những ứng dụng rất hiệu quả của mình, hai chiếc máy tính điện tử đầu tiên của Liên Xô đã có "tuổi thọ" không cao. Viện sĩ Bruk ngay từ năm 1952 đã thiết kế một phiên bản hoàn thiện hơn M-2 cho chiếc máy tính của mình, có sử dụng lại một số môđun và chi tiết từ máy tính cũ.
Còn đối với chiếc MASM-1, sau 10 tháng làm việc cật lực, nó được cho nghỉ hưu hoàn toàn sau 10 tháng làm việc, đưa vào phòng trưng bày, sau khi được thay thế bằng phiên bản mới hơn. Hiện tại còn rất nhiều tài liệu và hình ảnh liên quan đến lịch sử hình thành các máy tính điện tử đầu tiên của Liên Xô được trưng bày tại Viện Bảo tàng Kỹ thuật tổng hợp, tại văn phòng các quỹ khoa học mang tên Bruk và Rameev.