Đồng bào Tày, Nùng với nghệ thuật hát then

Một năm có mười hai tháng xoay vần

Bướm ong được nô đùa với hoa

Trai gái gần xa về xem hội

Tung còn đi, tung còn lại với nhau

Ước gì chúng ta được thành duyên

Em bảo anh họ tên em cho anh biết

Đến mùa phát nương trồng ngô

Em không làm kịp, anh về làm hộ…

Tiếp theo là những câu hát chúc mừng mọi người thêm một tuổi nhân năm mới, chúc gia đình hạnh phúc và gặp nhiều may mắn.

Bà then, nhân vật chính trong hát then, thường là một phụ nữ đứng tuổi nhưng vẫn còn lanh lợi, yêu đời, đàn ngọt hát hay, được coi là biểu tượng của người phụ nữ Tày, Nùng dịu dàng, đằm thắm, đảm đang và giàu trí tuệ. Không những đàn hát giỏi, bà còn múa đẹp vì then là nghệ thuật tổng hợp của thơ ca, âm nhạc và vũ đạo dân gian. Bà then biểu diễn rất thành thạo nhiều khúc nhạc truyền thống như tàng bốc (đi đường), khảm hải (chèo thuyền), pây mạ (cưỡi ngựa), lưu thuỷ (nước chảy), cao sơn (núi cao), mẻ bijioóc (mẹ hoa), pây ương (chim uyên ương)… Trong hát then, người nghe say sưa với những làn điệu dân ca đối đáp giữa thanh niên nam nữ, nhiều khúc ca phản ánh sinh hoạt văn hóa cộng đồng như: lượn sli, lượn cọi, lượn nàng ới, phong slư…

Đặc biệt điệu lượn nàng ới (hay còn gọi là lượn nàng Hai) được trai gái trong làng hát nhân dịp lễ tiến cốm đêm rằm trung thu. Về sự tích làn điệu này, bà then kể rằng: Ngày xưa có cô tiên tên là nàng Hai sống cô đơn lạnh lùng trên cung trăng. Nàng chỉ chờ dịp nghe thấy tiếng lượn “nàng ới” là trốn Ngọc hoàng giáng trần thi hát với đám con trai. Nàng chỉ về trời khi tuần trăng đã hết, để mang trong lòng nỗi tiếc nuối, nhớ thương.

Hát then cũng được tổ chức trong hội xuân, bàn then thường bưng mâm hoa quả, cất tiếng ca mở đầu:

Năm cũ đã qua

Bước ra năm mới

Năm nay mở hội mùa xuân…

Những nhà làm lễ thượng thọ cho ông bà hay cha mẹ thường mời bà then đến hát chúc thọ. Trong dịp này, các vị già lão khác trong làng cũng đến làm thơ, đặt bài hát mừng. Các cụ rất ưa chuộng nghệ thuật hát then, nên thường có câu:

Người già qua đường nghe tiếng lượn then

Về nhà tóc bạc biến thành đầu xanh trai trẻ

(Ké quá tàng nghì tiếng lượn then

Mưa rườn tăng piến bầu báo ón).

Người ta không chỉ tổ chức hát then để chúc thọ, mà còn mời bà then đến hát để cầu tự nếu gia đình muộn mằn về đường con cái. Bà then vừa hát vừa múa, thay mặt gia chủ cầu xin vị thánh mẫu trông coi đường tình duyên và hậu duệ:

Hoa vàng sẽ hái được đầy túi

Đừng để rơi đầu núi lưng đèo

Hoa nào thơm nhất sẽ về

Hoa nào tươi lâu sẽ hái

Hoa nào héo thì thôi

Hãy đưa đi biệt xứ…

Những khi mưa nắng không thuận hoà, xảy ra nắng hạn hoặc mưa lũ khiến mùa màng thất bát, đe doạ cuộc sống của làng bản, người ta cũng tổ chức hát then cầu xin thần Nông sai thần Mưa hoặc thần Nắng điều chỉnh thời tiết để con người khỏi đói kém, tật bệnh. Dân làng cầu mùa trên một thửa ruộng khô bên bờ suối, tiến hành bảy lễ tiết: lễ xuống đồng; lễ gieo mạ; lễ lúa lên đồng; lễ tảo trùng; lễ mừng sân lúa; lễ hội mùa; lễ tiến cốm (hay lễ dâng gạo mới).

Đồng bào mong thu về thóc lúa đầy bồ, ăn quanh năm chẳng hết, và mọi người ao ước:

Hạt bằng đấu bảy - hạt bằng đấu ba - hạt bằng trứng gà - hạt bằng trứng vịt - hạt nào bé nhất - bằng lọ bình vôi - hạt nào võ đôi - bằng vò gánh nước…

Lúc hát làn điệu của trai gái đối đáp, bà then mượn lời người con trai:

Em ơi? Thân em như lá chuối trước vườn

Lá chuối cắt rời tay liền héo

Thân anh như lá dong phơi trên đèo vẫn xanh

Có khi bà then đóng làm người con trai miền xuôi lên Cao Bằng ngỏ lời với cô gái Tày bằng tiếng địa phương:

Cao Bằng đẩy quá, noọng ơi

Chầu ai dú mại, khỉn khơi bán mừa

(Cao Bằng đẹp lắm em ơi

Anh muốn ở rể chẳng rời nhà em).

Tiếp theo là mấy câu hát đố:

Cái gì đo đỏ đằng đông?

Cái gì đỏ lòng, cái gì đỏ môi?

Cái gì thì nó có đôi?

Cái gì vừa nồi, cái gì vừa vung?

Và đây là câu câu giải đố: Mặt trời đo đỏ đằng đông

Trứng kia đỏ lòng, trầu nọ đỏ môi.

Đôi đũa thì nó có đôi,

Vung kia vừa nồi, nồi nọ vừa vung…

Có khi bà then hát về bốn mùa, mười hai tháng trong năm:

Tháng giêng, ăn ngon nhiều gia vị

Tháng hai, hoa đào nở đón xuân sang

Tháng ba, hoa cây càng toả nắng

Tháng tư, qua con đàn tiếp đàn

Tháng năm, chị ve sầu gọi nắng

Tháng sáu, bạn tình vừa nửa năm

Tháng bảy, khỉ trên cây ăn quả

Tháng tám, trung thu trăng sáng tỏ

Tháng chín, cầm liềm đi gặt lúa

Tháng mười, mọi nhà có gạo mới

Tháng mười một, ăn xong đi xem số

Tháng mười hai, tìm được ngày lành đi ăn hỏi

Tháng giêng, hai ta cưới nhau

Nàng xuân chẳng thoát đi đâu được.

Trong các bài hát tỏ tình, nhiều khi bà then một mình đối đáp, đóng cả vai nam lẫn vai nữ. Trong khi trình diễn, bà kiêm công việc của ca sĩ, nhạc công, vũ nữ, người kể cổ tích… Hát then ngày nay được nhiều nhà sáng tác âm nhạc khai thác, làm phong phú cho kho tàng nghệ thuật dân tộc.

Nguồn: Dân tộc & Thời đại, số 80, 7/2005, tr 5, 6