“Hà Nội mất cầu Long Biên” qua góc nhìn của ông Dương Trung Quốc

Cái thời điểm “nghĩ ngợi” cách đây 5 năm cũng có nghĩa là trước Đại lễ Kỷ niệm Thăng Long - Hà Nội ngàn năm tuổi nên nảy nòi nhiều háo hức để phác hoạ ra một cái tương lai có phần lãng mạn, mong cho cái di sản bằng thép tuy đã ọp ẹp về giá trị vật thể, nhưng ngày càng rạng rỡ cái giá trị phi vật thể của nó.

Hồi đó đã mơ rằng: “... cái Tháp Epphen (Eiffel) bắc ngang sông Hồng này hãy giữ nguyên hình hài hôm nay, kể cả dấu tích những mất mát vì chiến tranh, bởi lẽ chiến tranh cũng là một phần lịch sử của cây cầu. Chỉ nên lưu thông các loại xe không khói nối hai bờ của con sông đi thẳng vào khu phố cổ và dành cho người đi bộ.

Trên đó là sàn diễn các nghệ thuật đường phố, là những quán cà phê, quán ăn đặc sản Hà Nội, những gallery hay bảo tàng chuyên đề có liên quan đến một thành phố mới ngoài 120 tuổi... Thậm chí, trên nóc một nhịp cầu dựng lại một trận địa pháo phòng không như đã từng có. Đó là nơi lý tưởng cho những người đi dạo bộ đứng trên cầu ngắm nhìn thành phố hay xuống bãi bồi giữa sông để thả bộ trong các công viên v.v và v.v...”.

Cuối bài viết còn bày tỏ mối băn khoăn: “Nhưng, vấn đề là cho đến lúc này chưa ai nghĩ đến việc công nhận chiếc cầu ngoài trăm tuổi và đầy mình chiến tích này một tấm bằng di tích! Và đã thấy nhiều khách nước ngoài có cái thú đi chơi cầu cũng như nhiều đôi trai gái đã chọn cầu Long Biên làm nơi chụp những tấm ảnh cưới với suy nghĩ có thể con cái mình sẽ không bao giờ nhìn thấy nó nữa vì nó quá... già rồi chăng?”.

Cầu Long Biên xưa

Thật đáng buồn là lời dự báo ấy có vẻ ứng nghiệm.

Cũng cách đây 5 năm ngành giao thông đã thăm dò phương án để xây dựng tuyến đường sắt nội đô với một cây cầu mới, cách cầu Long Biên vài ba chục thước, thiết kế cũng zic-zac những nhịp cầu để gợi lại cây cầu người Pháp đã xây, còn chính cái cầu từng có thời mang tên ông Toàn quyền Đume (Paul Doumer) thì hạ các nhịp thép xuống thành cầu phẳng để tôn cái vẻ đẹp của cầu mới mà vẫn gợi được vẻ đẹp xưa (?)...

Còn mới đây lại rộ lên những phương án mới để xây dựng tuyến đường sắt này mà theo kiểu nào cũng động chạm đến cây cầu khốn khổ này. Lại có phương án “kỳ quái” đến mức xây cầu mới trên trục cầu cũ, còn những chiếc dầm thép đặc trưng của cầu cũ thì di dời đi chỗ khác để làm... cầu bảo tàng. Vẫn là cái tư duy như hồi bảo tồn cầu Hiền Lương bằng cách xây cầu mới nhại cầu cũ làm bảo tàng...

Không biết đến lần này có ai lại lên tiếng lập luận tựa như cái hồi bàn về xây cầu vượt nơi có dấu tích Đàn Xã Tắc là “di sản phong kiến lạc hậu” để coi cái cầu Tây xây là “di sản đế quốc phản động” hay không? Duy chỉ có điều tư duy của những nhà hoạch định chẳng lẽ không vượt khỏi cái tầm nhìn cầu vượt hay mượn đường của người Pháp đã quy hoạch cả hơn một trăm năm trước để xây dựng thủ đô công nghiệp hoá, hiện đại hoá hôm nay? Tại sao không phải là những tuyến đường sắt hiện đại tránh xa khu phố cổ luôn nằm trong những quy hoạch bảo tồn.

Và một di sản khu phố cổ liệu có thể thiếu vắng chiếc cầu từng là dấu ấn một kỳ công về công nghệ xây dựng cầu thép của Châu Á ở đầu thế kỷ XX và còn là một kỳ tích của quân dân thủ đô trong suốt cuộc Chiến tranh phá hoại của không lực Mỹ, đã trụ vững sau 4 trận tập kích dữ dội (3 lần vào năm 1967 và một lần vào năm 1972) vẫn bảo đảm tuyến vận tải chi viện cho chiến trường miền Nam.

Ai đọc sử đều biết, chiếc cầu thép mà chính quyền thuộc địa quyết tâm bắc qua một trong những con sông được coi là nhiều thử thách nhất đối với công nghệ cuối thế kỷ XIX không chỉ hoàn tất con đường sắt chiến lược Hải Phòng - Vân Nam, mà không có nó, đô thị Hà Nội khó vươn lên thành một thành phố. Chỉ sau ngày khánh thành cầu Long Biên, số dân Hà Nội tăng vọt... Đó là chưa nói đến vẻ đẹp khó có thể thay thế tạo nên giá trị cho không gian gắn liền với khu phố cổ Hà Nội.

Giờ đây, từ trung tâm Hà Nội phía nam sông Hồng qua bờ bắc đã và sẽ có thêm nhiều cây cầu mới, tại sao không quy hoạch một lộ trình để giảm tải cho cây cầu cũ kỹ và trao cho nó cái lợi thế của một di sản để khai thác du lịch. Nhìn ra thiên hạ, bên Myanmar, gần như cùng thời với cây cầu Long Biên, người Anh thực dân cũng xây một cây cầu thép mang tên Gokleik, không vượt sông mà vượt qua một hẻm núi nên cầu có độ cao tới 250m so với mặt đất và dài 689km. Việc đi lại trên chiếc cầu này giờ đây trở thành một sản phẩm du lịch mang lại nguồn thu không nhỏ.

Cầu Long Biên thuở đầu có 9 nhịp kép đặt trên 18 trụ và 2 mố cầu dài 1.682m qua sông và 2291m tính cả cầu dẫn từ phía sau chợ Đồng Xuân đến Cửa Đông, ngang qua khu phố cổ, nay chỉ còn có 5 nhịp phía nam và 1 nhịp phía bắc, dấu tích của chiến tranh và để gia cố cho cây cầu, số trụ cắm xuống lòng sông đã thay đổi và cho dù Nhà nước đã nhiều lần sửa chữa nhưng sự tàn tạ xuống cấp vẫn ngày càng trầm trọng.

Tại sao ngành giao thông không phối hợp với ngành văn hoá, trong đó có các nhà bảo tồn, khôi phục chiếc cầu này một cách chắc chắn và tươm tất, vẫn giữ được vẻ đẹp đặc trưng, mà trong diễn văn khánh thành cách đây 112 năm (3.2.1902), đã mô tả nó tựa như những tấm ren thêu dệt lên bầu trời hay hình con rồng uốn lượn trên dòng sông... Và trên cầu vẫn có những chuyến xe lửa du lịch đi lại... Có thể đấy chỉ là những ý tưởng viển vông chăng, vẫn với cái lý do “nước mình còn nghèo”?

Chúng ta sắp kỷ niệm 60 năm ngày “tiếp quản thủ đô” (10.10.1954), cũng là thời điểm ta tiếp quản cầu Long Biên. Lại nhớ câu chuyện người sĩ quan Quân đội Nhân dân Việt Nam, một trí thức Hà Nội có nhiệm vụ thẩm vấn ông Đờ Cát, chỉ huy trưởng cứ điểm Điện Biên Phủ lúc đó đã là tù binh.

Trong câu chuyện trao đổi lúc nghỉ giải lao trong một buổi thẩm vấn, viên sĩ quan bại trận vốn xuất thân từ một gia đình quyền quý tâm sự rằng, ông ta được điều từ Pháp sang Đông Dương, để nhận nhiệm vụ chỉ huy cái căn cứ được mệnh danh là “con nhím” cắm sâu vào khu rừng núi Tây Bắc, để nhử lực lượng chính quy của Việt Minh đến mà tiêu diệt dứt điểm. Ông chỉ kịp đi ngang qua cầu Long Biên có một lần.

Vẻ đẹp của cây cầu và cảnh quan thành phố Hà Nội khiến ông liên tưởng tới một cái tháp Epphen nằm ngang dòng sông và nảy ra một ý tưởng. Ý tưởng ấy là biến cái hòn đảo phù sa nằm giữa dòng sông Hồng, mà dân chúng vẫn gọi là Bãi Giữa, thành một không gian nghỉ dưỡng lý tưởng cho cư dân của thành phố này, tựa như cái cù lao “Ile de France” ở giữa Paris. Chỉ cần đi nửa cây cầu đã thoát ra khỏi cái chật chội của đô thị, đón gió sông và những bãi cát chan hoà ánh mặt trời. Ông mường tượng ra những công viên cây xanh, bãi quần ngựa, bãi tắm sông hay những quán xá hóng gió và nắng theo con mắt của người phương xa tới du lịch khi xứ sở này đã thanh bình...

Cho đến ngày nay, nếu ai qua lại trên chiếc cầu này, không chỉ chứng kiến sự xuống cấp của chính cây cầu, mà cảnh quan xung quanh nó từ phía ngoài đê hay ra Bãi Giữa vẫn là những nơi được coi là kém phát triển nhất về cảnh quan, vệ sinh, trật tự của thủ đô.

Cả một vùng Bãi Giữa đầy tiềm năng trong con mắt người nước ngoài, đến nay vẫn hoàn toàn không có sự quan tâm của các nhà quy hoạch, vẫn chỉ là những mảnh đất trồng màu xen kẽ với những “xóm liều” chứa chất sự nghèo nàn và tệ nạn. Đã có một số khách, trẻ có, già có tự tìm đến khai thác những thú vui mà không nơi nào trong thành phố có được: Những bãi tắm, bãi câu, bãi thả diều, kể cả bãi chơi xe địa hình hay cưỡi ngựa v.v...

Tại sao các nhà hoạch định của thủ đô không nhìn cây cầu Long Biên trong cái tổng thể tiềm năng ấy để có những phương án khai thác có hiệu quả cao hơn sự chắp vá và những giải pháp cục bộ và tình thế.

Bài học liên quan đến công trình xử lý nút giao thông có Đàn Xã Tắc vẫn còn nóng ấm. Nếu những nhà quy hoạch giao thông quan tâm đến những giá trị văn hoá, luôn tin cậy tham vấn ý kiến của xã hội, trong đó có các nhà chuyên môn, thì bao giờ cũng tìm ra những giải pháp tối ưu tránh những cản lực của dư luận không đáng có.

Một công trình động đến những di sản văn hoá sớm được đưa ra lấy ý kiến của người dân chắc chắn sẽ nhận được sự đồng thuận của xã hội. Câu chuyện liên quan đến cầu Long Biên đến nay vẫn mới chỉ là những phương án chứa đựng nhiều rủi ro hơn là mang tính khả thi.

Giả dụ một ngày nào đó, ý chí nào đó khiến cây cầu Long Biên bị xoá sổ, thì thế nào cũng sẽ có một câu ca hay một bài đồng dao mở đầu bằng câu “Hà Nội mất cầu Long Biên...” và cái “bia miệng” ấy sẽ kể lại một câu chuyện sẽ trở thành lịch sử. D.T.Q