Giải pháp bảo tồn phát triển bền vững các loài lâm sản ngoài gỗ tại Nghệ An

Từ xưa đến nay, nói đến giá trị của rừng, chúng ta thường kể đến các loài gỗ quý như lim, đinh, sến, táu, dổi, vàng tâm,... để xây dựng nhà cửa, đóng đồ mộc trang trí ở trong nhà chứ ít nhắc đến các sản vật khác lấy từ rừng dù có nhiều lúc những sản phẩm tưởng như rất đơn giản này lại chính là điều kiện quyết định sự sống của con người. Đó là các loài cây cho lương thực, thực phẩm thu hái trong rừng vào những năm đói kém hay vào thời điểm giáp hạt, những loài cây thuốc đặc trị một số căn bệnh hiểm nghèo. Những loại sản vật kể trên được gọi chung là lâm sản ngoài gỗ (LSNG).

Rừng nước ta là rừng nhiệt đới nên rất đa dạng và phong phú, cho đến nay về thực vật đã ghi nhận 11.373 loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 2.524 chi của 378 họ. Về động vật ghi nhận 289 loài thú, 828 loài chim, 258 loài bò sát, 82 loài lưỡng cư và 1.340 loài côn trùng. Nghệ An là một trong những tỉnh có tài nguyên và diện tích rừng lớn nhất cả nước, riêng Vườn Quốc gia Pù Mát đã ghi nhận 2.494 loài thực vật và 919 loài động vật, còn hai Khu Bảo tồn thiên nhiên (BTTN) Pù Huống, Pù Hoạt và nhiều khu rừng khác chưa được điều tra đầy đủ đang bảo tồn nhiều loài động - thực vật khác có giá trị.

Phần lớn người dân ở các huyện miền núi, vùng sâu, vùng xa là đồng bào các dân tộc thiểu số như Thái, Kh"Mú, H"Mông, Thổ, Ơ Đu... từ lâu sinh sống chủ yếu dựa vào tài nguyên thiên nhiên. Ngoài khai thác gỗ để xây dựng nhà cửa thì con người sử dụng rất nhiều loài lâm sản khác phục vụ nhu cầu sinh hoạt và sản xuất hàng ngày. Tuy nhiên, xã hội ngày càng phát triển, tốc độ gia tăng dân số ngày càng nhanh, áp lực về lương thực, thực phẩm ngày càng lớn khiến cho tình trạng chặt phá rừng diễn ra ngày càng gay gắt, tài nguyên rừng bị suy thoái nghiêm trọng, chất lượng rừng (nhất là các khu rừng đặc dụng) giảm sút và xuống cấp đáng báo động, nhiều loài đang đứng trước nguy cơ diệt chủng.

Một điều là lâu nay nói đến bảo tồn tài nguyên rừng người ta thường quan tâm đến những nguồn gen cây gỗ hay một số loài động thực vật quý hiếm, đặc hữu nào đó hay là toàn bộ hệ sinh thái rừng đặc trưng cho vùng, cho một khu vực mà chưa quan tâm đến yếu tố mang lại nguồn lợi cho người dân để nâng cao đời sống, xoá đói giảm nghèo, giảm áp lực phá rừng bừa bãi, đó là các sản phẩm LSNG. Trong một thời gian dài các sản phẩm LSNG bị xem thường và đến một lúc nào đó nếu chúng ta không có biện pháp hữu hiệu bảo tồn và phát triển chúng thì không những ảnh hưởng đến đời sống của người dân miền núi, vùng sâu, vùng xa mà còn đe doạ tính đa dạng sinh học của rừng, hệ sinh thái rừng.

Thực trạng khai thác lâm sản ngoài gỗ ở Nghệ An

Thực tế khai thác rừng ở một số huyện Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Quế Phong, Con Cuông, Tương Dương,... cho thấy có nhiều loài quý hiếm, loài cấm hoặc hạn chế khai thác, loài có giá trị cao đang bị khai thác quá mức. Trong đó nhiều loài làm thuốc chữa bệnh có giá trị như có bách bộ ( Stemona tuberosaLour.), thổ phục linh ( Smilax glabraRoxb.), củ mài ( Dioscorea persimilisPrain et Burk.), lá khôi ( Ardisia sylvestrisPit.), cốt toái bổ ( Drynaria boniiChrist), đẳng sâm ( Condonopsis javanica(Blume) Hook.f.), ba kích ( Morinda officinalisF.C.How.), sắn dây rừng ( Pueraria montana (Lour.) Merr.),...

Nhiều loài cây dùng làm nguyên liệu cho nghề đan lát thủ công mỹ nghệ như song mây, theo người dân sống ở vùng đệm Pù Huống, trước đây đi vào rừng chỗ nào cũng gặp nhưng đến nay trở nên hiếm, nguyên nhân do bị khai thác quá mức, người dân lại có thói quen ngoài lấy thân mây trưởng thành còn đào luôn cả chồi non (đọt mây) làm rau ăn nên nguồn giống bị mất dần đến nay trở nên hiếm, cho nên việc tìm giống ở địa phương để gây trồng cũng khó khăn.

Nhiều loài cây cho tinh dầu cũng bị khai thác lạm dụng. Quế là một trong những loài bản địa có giá trị, trước đây sản phẩm nổi tiếng quế Quỳ và quế Quảng đã được thương lái Sài Gòn thu mua, qua con đường Hồng Kông xuất khẩu sang Hoa Kỳ, bán trên thị trường San Francisco với thương hiệu "Sai gon cassia". Trong đó quế Quỳ được xếp vào loại nhất (theo Tập san kinh tế Viễn Đông, quý IV năm 1941). Do đó quế Quỳ được mệnh danh là "Nhất quế Quỳ, nhì quế Quảng". Tuy nhiên trong thời kỳ bao cấp một phần Nhà nước phát động trồng quế đại trà nên có nhiều nguồn giống quế được đem vào trồng, một phần quế Quỳ nổi tiếng nên bị khai thác quá mức do vậy mà ngày nay nguồn gen quý hiếm này có nguy cơ biến mất và cũng khó xác định. Một loài khác cho tinh dầu quý là trầm hương ( Aquilaria crassna Pierre ex Lecomte) cũng là đối tượng săn lùng vào những năm 1990 - 1995 nên bị khai thác kiệt quệ, cây trong rừng tự nhiên trở nên khan hiếm. Các loài như vù hương ( Cinnamomum balansaeLecomte), re hương ( Cinnamomum parthenoxylonMeisn.) cũng cạn kiệt dần. Cây dây nhớt ( Tiliacussp.) làm hương liệu, được thu mua nhiều trên thị trường, đem lại thu nhập cao, nhưng người dân thường tước vỏ từ gốc đến ngọn nên cây dễ bị chết. Hương bài cũng cho tinh dầu quý nhưng đến nay vẫn chưa được chú ý gây trồng và phát triển. Các loài cây cho hương liệu khác chủ yếu được nhân dân thu hái trong rừng để bán hoặc sử dụng vào công dụng khác.

Đối với mật ong rừng thì người dân có tập tục khai thác cả tổ lấy mật và bắt luôn cả đàn ong ngâm rượu nên lượng mật ong khai thác bị giảm đáng kể, do đó khi khai thác ngoài khai thác đúng mùa vụ cho mật thì không nên bắt con ong, trừ trường hợp gây nuôi. Còn với cánh kiến đỏ, trước đây nuôi kiến là một nghề truyền thống của đồng bào vùng cao xã Quang Phong, Cắm Muộn,... (huyện Quế Phong), Hữu Kiệm, Hữu Lập,... (huyện Kỳ Sơn) nhưng theo thời gian bị mai một dần. Hiện nay, các ngành, các cấp đang giúp người dân khôi phục và phát triển, gây nuôi trên các cây rừng tự nhiên như đậu thiều, píc niếng,...

Kết quả khảo sát thu mua LSNG tại 3 huyện Quỳ Hợp, Quỳ Châu và Quế Phong cho thấy có 10 loại sản phẩm LSNG bị suy giảm nghiêm trọng bao gồm sắn dây rừng, hoàng đằng, thổ phục linh, thiên niên kiện, bách bộ, cẩu tích, vỏ dây nhớt, lá khôi, rễ chay, củ mài. Có 7 sản phẩm tương đối ổn định, ít biến động như hoa chít, quả tai chua, quả sa nhân sẹ, quả cau, dây guột, nhựa cánh kiến đỏ, vỏ quế. Chỉ có măng là tăng dần theo các năm.

Nguyên nhân của sự suy thoái LSNG ở Nghệ An

  Nguyên nhân trực tiếp

1. Cách thu hái, khai thác chưa phù hợp:Nhiều loài bị khai thác không đúng với bộ phận sử dụng của chúng hoặc khai thác đúng bộ phận nhưng lại khai thác cạn kiệt. Ví dụ như lá khôi thì chỉ cần thu hái lá mà không cần đào cả thân, rễ. Những cây lấy quả hạt như trám, tai chua, dẻ,... chỉ thu hái quả mà không cần phải đốn cả cây. Cây lấy rễ củ như bách bộ, hoàng đằng, thổ phụ linh, cẩu tích, hà thủ ô trắng, củ mài... chỉ nên thu hái một phần rễ cho cây tái sinh, thu hái xong phải lấp chồi gốc lại cho tái sinh mùa sau. Những cây lấy thân, măng như các loài tre nứa thì không khai thác kiệt hết cả khóm bụi mà nên chừa lại một số cây cho tái sinh, phát triển mùa sau. Như vậy do hình thức thu hái không phù hợp mà nhiều loài mất giống, nhiều loài không còn khả năng tái sinh hoặc không kịp tái sinh dẫn tới bị diệt vong.

2. Lịch thu hái một số loài LSNG không đúng thời vụ:Trong hoạt động sản xuất cũng như tự nhiên thì các loài cây sẽ cho các sản phẩm có chất lượng cao trong một thời gian, mùa vụ nhất định, do đó mà khi thu hái con người phải biết vận dụng để mang lại hiệu quả cao nhất. Kết quả khảo sát 50 loài, nhóm loài chính được trao đổi buôn bán trên thị trường cho thấy có 19 loại sản phẩm thu hái cả năm, 31 loại thu hái theo mùa vụ. Tuy nhiên, đối với các loài thu hái cả năm, người dân khai thác cả thời kỳ cây ra hoa kết quả, điển hình là các loài song mây, rễ chay, hoàng đằng, sắn dây rừng, dây nhớt,... khiến cho nhiều loài không còn nguồn hạt để phát tán, dẫn giống mở rộng phạm vi phân bố cho các thế hệ tiếp theo do đó cây trở nên khan hiếm dần, có nguy cơ bị diệt chủng. Nhiều loài cây cần khai thác đúng mùa vụ như cây lấy quả (sa nhân sẹ, sở, trẩu, dẻ,...). Muốn nâng cao năng suất và chất lượng thì đi đôi với việc khai thác, người dân phải làm giàu rừng, xúc tiến tái sinh tự nhiên bằng cách trồng thêm, khoanh nuôi các loài cây trên để tạo ra hàng hoá cho thu nhập cao và ổn định.

3. Cường độ khai thác LSNG quá cao:Kết quả điều tra tại một điểm thu mua LSNG ở bản Nật Trên, xã Châu Hoàn (Quỳ Châu) cho thấy trong năm 2003 (từ tháng 10 đến tháng 12) khối lượng thu mua rễ hoàng đằng là 1 tấn/ngày, sang năm 2005 cũng thời gian đó, mỗi ngày chỉ thu mua được 0,3 tấn. Một người dân thu hái LSNG mỗi ngày thu nhập 60.000 - 70.000 đồng, cao hơn nhiều so với làm rẫy. Việc thu mua LSNG với khối lượng không hạn chế đồng nghĩa với việc người dân tăng cường cường độ khai thác, họ huy động mọi người trong gia đình, cả bản cùng vào rừng khai thác với phương thức tìm diệt, triệt, hạ dẫn tới nguồn tài nguyên LSNG bị cạn kiệt dần, không còn khả năng tái sinh, nhiều loài bị đe doạ ở mức cao.

4. Phát đốt chặt phá rừng làm nương rẫy:Việc đốt nương làm rẫy là tập tục lâu đời của đồng bào các dân tộc thiểu số vùng cao. Tuy nhiên, một số hộ dân vẫn chặt đốt rừng phòng hộ, rừng đặc dụng hoặc rừng sản xuất được giao theo Nghị định 163 / CP của Chính phủ. Việc đốt nương làm rẫy nói chung và đốt rừng trái phép đều là nguyên nhân dẫn đến suy thoái tài nguyên rừng trong đó có các loài LSNG.

5. Khai thác gỗ:Khai thác gỗ cũng là một trong những nguyên nhân gây suy thoái LSNG vì có thể kết hợp khai thác những sản phẩm LSNG từ những cây gỗ như sến mật, lim xanh, dâu da xoan,... Tuy nhiên, những sản phẩm này chưa có giá trị lớn mà gỗ vẫn là sản phẩm chính, do đó, để khắc phục nguyên nhân này cần bảo tồn những loài cây gỗ quý hiếm.

Nguyên nhân gián tiếp

1. Đói nghèo:Đói nghèo là nguyên nhân của mọi vấn đề, đối với việc suy giảm tài nguyên LSNG cũng vậy, kết quả khảo sát hộ đói nghèo (năm 2005) ở một số xã như Châu Cường (32%), Châu Thành (36%), Châu Hoàn (33%), Diên Lãm (34%),... cho thấy số hộ đói nghèo vẫn còn rất lớn, nên người dân phải vào rừng khai thác gỗ và LSNG.

2. Đất dùng cho sản xuất nông nghiệp ít, dân số ngày càng tăng:Tuy tổng diện tích tự nhiên của các xã miền núi rất lớn nhưng hầu hết là đất rừng. Nhiều nơi rừng và đất rừng lại nằm dưới sự quản lý của các Ban quản lý rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và các công ty lâm nghiệp. Do diện tích canh tác bị thu hẹp, đất nông nghiệp dành cho sản xuất lúa nước lại rất ít (một số bản như Bản Cướm xã Diễn Lãm chỉ có 87 m ²/người). Các hộ dân sống xen kẽ trong rừng hàng trăm năm nay nhưng giờ đất rừng lại thuộc quyền quản lý của các cơ quan nhà nước nên họ buộc phải khai thác các LSNG, phát đốt làm nương rẫy dù không được phép. Trao đổi với chúng tôi, nhiều người dân tại Bản Khì xã Châu Cường (huyện Quỳ Hợp) than phiền rằng ông cha họ sinh sống đến nay là nhờ dựa vào rừng nhưng nay Nhà nước khoanh vùng không cho họ có đất thì lấy gì để làm ăn. Không đủ đất cho người sản xuất tăng thu nhập nên người dân mới phải vào rừng thu hái LSNG trái phép.

3. Trình độ dân trí thấp:Kết quả điều tra cho thấy số người mù chữ vẫn còn nhiều, đơn cử tại xã Diên Lãm (năm 2005) có 700/2.380 người, chiếm 34,11% nhân khẩu toàn xã. Số trẻ em bỏ học còn nhiều, phần vì đường sá xa xôi, đi lại khó khăn, trường cách lối với bản, phần vì gia đình nghèo đói. Do trình độ dân trí thấp nên nhận thức của người dân về chính sách pháp luật của Nhà nước còn hạn chế, phương tiện thông tin thiếu nên chưa nhận thức được các loài cây quý hiếm cần bảo vệ, không nắm được thông tin về thị trường LSNG trong nước và xuất khẩu, chưa biết cách sơ chế, bảo quản một số loài LSNG.

4. Tác động của kinh tế thị trường:Quy luật kinh tế thị trường tác động đến mọi mặt đời sống kinh tế xã hội của các vùng miền khác nhau. Giá trị và giá trị sử dụng của các loài LSNG ngày càng được đánh giá cao trên thị trường trong và ngoài nước, đặc biệt là các loài có giá trị xuất khẩu, khối lượng thu mua lớn, đem lại lợi nhuận cao kích thích người dân khai thác LSNG càng lớn.

5. Hiệu lực pháp luật và chính sách công tác quản lý LSNG:Các cơ quan quản lý nhà nước chưa quan tâm đúng mức đến LSNG, chưa có hình thức tuyên truyền vận động thích hợp, công tác quản lý còn lỏng lẻo nên vẫn để cho người dân, các đại lý thu mua một số loài LSNG quý hiếm, loài nằm trong danh mục cấm khai thác và hạn chế khai thác dẫn tới nguồn LSNG có giá trị cao ngày càng trở nên hiếm. Nhà nước chưa đầu tư thích đáng cho việc phát triển LSNG, đặc biệt là các loài quý hiếm, loài có giá trị kinh tế cao. Một số vùng người dân trồng còn manh mún, mang tính tự phát chưa tạo lập được thị trường ổn định và vững chắc.

6. Phong tục tập quán của cộng đồng:Từ lâu, cộng đồng các dân tộc thiểu số vẫn xem rừng là kho báu thiên nhiên vô tận nên họ chỉ biết ỷ lại, dựa dẫm vào tài nguyên thiên nhiên, trong đó có LSNG mà chưa biết gây trồng và phát triển chúng để phục vụ cho lợi ích của gia đình và cộng đồng.

Các nguyên nhân trực tiếp và gián tiếp trên đây không tách rời nhau mà có mối quan hệ qua lại biện chứng, nguyên nhân này ảnh hưởng đến nguyên nhân kia và ngược lại.

Các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững LSNG

Từ phân tích các nguyên nhân, chúng tôi đề ra các giải pháp cho việc bảo tồn và phát triển LSNG, các giải pháp này mang tính tổng hợp để giải quyết một hay nhiều nguyên nhân suy thoái.

1. Nâng cao nhận thức cho cộng đồng, đây là giải pháp vừa mang tính cấp thiết trước mắt, vừa mang tính chất lâu dài. 

2. Tạo ra nhiều việc làm cho cộng đồng, đây là giải pháp mang tính ổn định và lâu dài.

3. Định canh, định cư, quy vùng nương rẫy, giao đất, giao khoán rừng phòng hộ, rừng đặc dụng cho người dân quản lý, bảo vệ.

4. Tăng cường công tác quản lý nhà nước về rừng, trong đó có LSNG.

5. Thiết lập mạng lưới thị trường tiêu thụ ổn định, lâu dài về LSNG.

6. Nghiên cứu, quy hoạch đầu tư phát triển các loài LSNG có giá trị kinh tế cao.

7. Khuyến khích, bảo tồn và phát triển dựa trên các kiến thức bản địa của cộng đồng về LSNG.

Để thực hiện các giải pháp trên cần có các hành động cụ thể như sau:

1. Xây dựng chương trình nghiên cứu tổng hợp, mở rộng quy mô và đối tượng điều tra, đi sâu tìm hiểu đặc điểm sinh thái, sinh vật học của từng loài LSNG, đánh giá mức độ phong phú, trữ lượng các loài có giá trị kinh tế, tìm hiểu phong tục tập quán, kiến thức bản địa về các loài LSNG làm cơ sở cho việc quy hoạch và đưa ra các biện pháp quản lý, bảo tồn và phát triển phù hợp cho từng loài, cho từng cộng đồng và từng vùng miền.

2. Nâng cao nhận thức về bảo tồn và phát triển các loài LSNG, chú trọng đến những loài có giá trị kinh tế cao thông qua học tập, tuyên truyền, đào tạo, tập huấn, phổ biến chính sách và pháp luật Nhà nước cho cộng đồng người dân sống miền núi, vùng sâu, vùng xa.

3. Đối với một số cây thuốc và bài thuốc, cần có điều tra nghiên cứu tỉ mỉ các cây thuốc và vị thuốc quý của đồng bào Thái, Khơ Mú, H" Mông, Thổ... được dùng trong cộng đồng và của các ông lang, bà mế. Cần tài liệu hoá để lưu giữ bảo tồn, phát triển, không để mất đi những kiến thức y học cổ truyền quý giá của đồng bào thiểu số.

4. Thành lập các nhóm yêu thích LSNG trong cộng đồng thôn bản, thiết lập một quy chế về quản lý, khai thác, sử dụng các sản phẩm LSNG để nhóm và cộng đồng thực hiện. Quy chế cần định rõ về số lượng, đối tượng được khai thác, phương thức khai thác, nơi khai thác, bộ phận được khai thác, thời gian và luân kỳ khai thác, khai thác kết hợp với tái sinh. Các nhóm này hoạt động dưới sự giám sát của cộng đồng, chính quyền địa phương và được đào tạo tập huấn về cách nhận biết, cách thu hái, mùa vụ thu hái, cách chế biến, bảo quản, gây trồng và thông tin thị trường trong và ngoài nước về LSNG.

5. Do các sản phẩm LSNG thu hái đang còn bán nguyên liệu thô tại chỗ, chưa qua chế biến nên giá thành rẻ, dễ bị mốc, mối, mọt hư hỏng làm chất lượng giảm sút. Vì vậy cần có giải pháp hỗ trợ nghiên cứu đầu tư các dây chuyền chế biến đơn giản một số sản phẩm có giá trị kinh tế cao tại một số bản, xã, vùng giúp nâng cao chất lượng và giá thành các sản phẩm.

6. Thiết lập thị trường tìm đầu ra cho sản phẩm LSNG, tổ chức dạy nghề tạo việc làm, khôi phục các làng nghề để cộng đồng cùng tham gia sản xuất các mặt hàng có giá trị kinh tế cao dùng cho tiêu thụ nội địa và xuất khẩu như làm chổi đót, làm hương, đan lát mây tre đan mỹ nghệ xuất khẩu... tạo thu nhập ổn định cho cộng đồng dân cư sống gần rừng.

7. Đầu tư kinh phí, hỗ trợ kỹ thuật, hướng dẫn cho người dân nhân rộng các mô hình phát triển các loài LSNG bản địa có giá trị kinh tế cao sẵn có tại một số vùng miền như lá khôi tím, sở, luồng, riềng, nuôi thả ong mật, cánh kiến đỏ,... phù hợp cho từng vùng sinh thái. Lựa chọn danh sách các loài cây chủ lực để phát triển làm giàu rừng, tạo ra nhiều sản phẩm LSNG hàng hoá cung cấp cho thị trường.

8. Xây dựng các vườn ươm quy mô hộ gia đình để gieo ươm một số loài cây vừa cho gỗ và cho LSNG, vừa có tác dụng phòng hộ tốt như xoan ta, quế Quỳ, luồng, mây tắt,... để cung cấp tại chỗ cho bà con gây trồng, giảm chi phí vận chuyển, giúp bà con tiếp cận và làm chủ được khoa học kỹ thuật trong sản xuất.

9. Tiếp tục triển khai chính sách định canh, định cư, quy hoạch vùng nương rẫy, ngăn chặn tình trạng lấn chiếm, phát đốt đất rừng trái phép làm nương rẫy. Tiến hành giao khoán bảo vệ rừng cho người dân sống trong khu rừng đặc dụng, rừng phòng hộ để tạo thu nhập cho họ không còn phá rừng và khai thác LSNG bừa bãi.

10. Tăng cường công tác quản lý, bảo vệ và phát triển LSNG nói chung và những loài quý hiếm, loài cấm và hạn chế khai thác nói riêng bằng hình thức quản lý chặt chẽ những người dân xâm nhập vào các khu rừng đặc dụng, rừng phòng hộ để khai thác LSNG, kiểm tra các chủ đại lý thu mua LSNG, xem xét nguồn gốc hợp pháp hay bất hợp pháp của các loài có trong danh mục cấm, hạn chế khai thác và loài quý hiếm.

Ngoài các giải pháp trên thì Nhà nước cần thực hiện lồng ghép đồng bộ các chương trình dự án phát triển kinh tế, xã hội cho các xã miền núi, vùng sâu, vùng xa.