Sĩ phu yêu nước Thanh Hoá thời phong trào Duy Tân
Hồi đầu thế kỷ, các thanh niên Nho học tuy nhiệt tình yêu nước, sẵn sàng hy sinh vì nước nhưng đứng trước ngã ba đường vì phong trào Cần vương tiến hành đã thất bại, không thể cứu nước, cứu nòi bằng con đường đó. Vậy đi theo đường nào để cứu nươc, cứu nòi? Trong lúc đang bế tắc, nhiều loại sách Tân thư phát hành ở Trung Quốc tràn sang Việt Nam . Các sách này được thanh niên tiến bộ lúc đó đua nhau đọc và xem là con đường để cứu thoát dân ta khỏi nạn xâm lăng.
Nguyễn Thượng Hiền, con trai Hoàng Giáp, Hình bộ Thượng thư Nguyễn Thượng Phiên lúc nhỏ cũng sống và học ở Thanh Hoá nên có nhiều bạn bè ở xứ Thanh. Năm 1885 ông thi Đình đủ phân số nhưng chưa kịp truyền lô thì Pháp chiếm Kinh thành. Năm 1892, ông thi lại và đậu Hoàng giáp. Lớp sĩ phu Thanh Hoá xem ông như bậc đàn anh.
Đang làm quan ở Huế, Nguyễn Thượng Hiền được xem bài phú “Bái thạch vi huynh” (lạy đá làm anh) của Phan Bội Châu, ông cảm phục văn tài và chí lớn của cụ Phan nên trở thành đồng chí của cụ (1897). Qua Nguyễn Thượng Hiền, các bài văn rực lửa căm thù và lòng yêu nước thiết tha của cụ Phan truyền qua tầng lớp sĩ phu Thanh Hoá.
Cũng như các sĩ phu cả nước, sĩ phu Thanh Hoá không chỉ đọc sách Tân thư để tìm hiểu cuộc cách mạng tư sản. Họ tìm ở những sách này con đường cứu nước, nên những người đọc sách Tân thư đã lập “Tân đảng”, tham gia Đông Du, quyên tiền cho Đảng, mở nghĩa thục để mở mang dân trí, chấn hưng dân khí, lập hội buôn và cả chuẩn bị bạo động chống Pháp nữa. Các hoạt động này theo đúng chủ trương của cụ Phan Bội Châu và thực sự đó là đáp lại những lời kêu gọi của cụ.
Trong chuyến đầu tiên tổ chức cho thanh niên sang Nhật du học (vào hạ tuần tháng 7 âm lịch năm Ất Tỵ (1905), Thanh Hoá đã đưa được 3 người đi đợt đầu, đó là: Phan Thúc Cảnh người Đông Chữ, Nguyễn Điển ở Cao Điển và Lê Khiết ở tỉnh lỵ Thanh Hoá.
Khi Hà Nội mở trường Đông Kinh Nghĩa Thục, Thanh Hoá cũng mở Nghĩa Thục, Nghĩa Thục Thanh Hoá cũng dạy theo chương trình mới nghĩa là dạy chữ hán, chữ Quốc Ngữ. Chương trình của Nghĩa Thục Thanh Hoá giống như chương trình dạy học của Đông Kinh Nghĩa Thục nhưng thấp hơn vì trình độ của thầy và trò ở Nghĩa Thục Thanh Hoá. Trường sở Nghĩa Thục Thanh Hoá đặt tại nhà bà Cả Bát về sau là hiệu ảnh Nguyễn Khắc Hoan ở phố Lớn Thanh Hoá. Về giáo viên thì có ông đồ Phương người Ninh Bình chịu trách nhiệm chính, một số sĩ phu khác dạy kèm. Khi Đông Kinh Nghĩa Thục bị đóng cửa thì Nghĩa Thục Thanh Hoá cũng đóng cửa theo.
Trong phong trào lập hội buôn, mở mang công thương nghiệp, ở Thanh Hoá lập được Công ty Phương Lâu. Công ty mở rộng kinh doanh và sau đó lập thêm được chi nhánh ở Vinh, Hà Tĩnh, Huế. Các chí sĩ trong công ty này thường xuyên đóng góp cho phong trào và thường liên hệ, che dấu những người hoạt động, chống lại các cuộc đàn áp của Pháp. Năm 1906, Phan Châu Trinh ở Nhật về đã có một cuộc gặp gỡ bàn bạc công việc với các sĩ phu Thanh Hoá.
Năm 1908, phong trào chống đi phu, chống thuế, lan mạnh ở Trung Kỳ. Ở Thanh Hoá, các sĩ phu mới dán một tờ hiệu triệu kêu gọi đồng bào hưởng ứng phong trào chống đi phu, chống thuế thì liền bị thực dân Pháp thẳng thay đàn áp. Ông Tú tài Lê Nguyễn Thanh khảng khái nhận tất cả về mình những lời buộc tội của Pháp nhưng thực dân Pháp vẫn mở rộng khủng bố, bắt bớ và bắt giam hàng loạt chí sĩ để hòng đè bẹp phong trào. Các chí sĩ bị tù trong vụ này bao gồm:
- Ông Tú Nguyễn Lê Thiệp, người xã Phương Khê, huyện Nông Cống, nay là huyện Triệu Sơn.
- Ông Cử Hoàng Văn Khải tức ông cử Ngò ở Ngô Xá, Thiệu Hoá.
- Ông Cử Nhị.
- Ông Cử Nguyễn Soạn và em ruột là ông Nguyễn Xướng người Nguyên Khê.
- Ông Lê Duy Tá người Tịch Điền. Thị xã Thanh Hoá.
- Ông Cử Lê Văn Tiến ở Đại Bái, Thiệu Hoá.
- Ông Nguyễn Chỉ Tiến là con ông Nguyễn Dữ Hàm người Đông Ngạc, Hà Nội nhưng sinh sống ở Thanh Hoá.
- Các ông Cử Xứng, ông Tú Lê Nguyên Thanh cũng bị đi đày cùng nhiều người khác.
Tuy bị khủng bố đàn áp dã man, phong trào cũng không hè bị dìm tắt. Các sĩ phu nhất là trong đám “Cừu gia đệ tử” vẫn sôi nổi hoạt động.
Các hoạt động quyên tiền cho Đông Du, lập đảng mới vẫn sôi nổi.
Về quyên tiền có hai cách:
1. Vận động đóng góp trong số người giác ngộ, yêu nước.
2. Dùng lực lượng, ép buộc các nhà hào phú không theo phong trào phải quyên góp.
Năm Duy Tân thứ 4 (1910), các sĩ phu tập trung ở nhà ông Tú Trương Bá Kiều tại Cổ Định để đi quyên tiền nhà ông Cai Đậu. Công việc bại lộ, Tri huyện Nông Cống đem lính về làng, đã bắt rất nhiều người. Những người bị bắt gồm có:
- Ông Thủ khoa Nguyễn Đôn Dự (con trai Phó bảng Nguyễn Đôn Tiết, hy sinh trong khi chống Pháp thời Cần Vương), người Hoàng Hoá.
- Ông Cử nhân Nguyễn Văn Phương và em ruột là Nguyễn Văn Cường, người Yên Vực.
- Ông Tú tài Trương Bá Kiều và em ruột là Trương Bá Khê người Cổ Định, Nông Cống.
- Ông Đầu xứ Nguyễn Văn Cưu và Nguyễn Lãm ở Bồng Trung, Vĩnh Lộc.
- Ông Cử nhân Đỗ Hữu Dương ở Chi Nê, Hậu Lộc.
Trong số này, ngoài anh em ông Cử Nguyễn Văn Phương, Nguyễn Văn Cường được gia đình lo lót, nộp tiền chuộc tội (thục ngân) nên không bị tù, số còn lại bì đầy đi Lao Bảo. Nhưng Lao Bảo không khuất phục được các chí sĩ Thanh Hoá đang hướng về các bài văn yêu nước của cụ Phan Bội Châu.
Nhà tù Lao Bảo là nhà tù cấp hàng xứ lớn nhất ở Trung Kỳ, Lao Bảo là cửa ngõ quan trọng nhất nằm trên biên giới Việt – Lào, trên đường số 9. Ở Lao Bảo, phía biên giới nước Lào có đường đi thông được với Bắc Lào, Trung Lào và cả Nam Lào nên từ xưa đã được xem là một nơi rất trọng yếu. Giặc Pháp đóng đồn ở Lao Bảo là để khống chế con đường Việt Nam sang Lào, rồi từ Lào sang Xiêm nên đồn binh của Pháp ở Lao Bảo là đồn cực kỳ quan trọng. Nhà tù Lao Bảo xây cạnh đồn bình và do đồn khống chế. Lao Bảo là nhà tù cấp hàng xứ cho cả Trung Kỳ, những người bị giam ở đây là những người bị án nặng. Thời gian sau năm 1910, số tù nhân bị đầy cầm cố ở Lao Bảo có đến ba trăm người, đa số là các chí sĩ chống Pháp mà ta thường gọi là “làm quốc sự”. Đối với tù “quốc sự” ở Lao Bảo, bọn Pháp đối xử rất tàn nhẫn và đàn áp dã man hơn nhà tù cấp tỉnh nhiều lần. Các nhà chí sĩ Thanh Hoá đã bị đầy ở Lao Bảo, nơi rừng thiêng nước độc xa xôi nhưng không làm cho lòng yêu nước của họ nhụt đi được. Vào Lao Bảo, ông Tú Trương Bá Kiều lại tiếp tục liên lạc với các nhà yêu nước bị đầy ở đây để lo chống Pháp.
Năm Quý Sửu (1913) giặc Pháp bắt được ông Hàn Hồ Bá Kiện, một người hoạt động rất nổi tiếng của phong trào Đông Du, người ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu tại tỉnh Nghệ An. Giặc Pháp giam ông Hàn Hồ Bá Kiện ở Vinh một thời gian rồi đầy vào nhà tù Lao Bảo. Ông Hàn Hồ Bá Kiện là con trưởng cụ Án sát Nam Định Hồ Bá Ôn. Khi giặc Pháp đánh thành Nam Định lần thứ hai vào ngày 27-3-1883, cụ Hồ Bá Ôn, Án sát Nam Định và Đề đốc Lê Điểm đều bị thương nặng rồi chết. Ông Hồ Bá Kiện là con trưởng cụ Hồ Bá Ôn lúc trẻ là người rất thông minh và học giỏi. Khi cha hy sinh vì nước, cụ Hồ Bá Kiện bỏ con đường nấu sử sôi kinh mà lo gặp gỡ anh hùng hào kiệt để lo cứu nước, cứu nói. Vì là con trưởng cụ Án sát Hồ Bá Ôn, triều đình Huế đã cho ông Kiện tập ấm và ban tước Hàn Lâm Điển tịch cho ông theo như luật lệ đương thời. Ông Kiện nhận tước Hàn Lâm Điển tịch nhưng không ra làm quan mà đi khắp nơi để chống Pháp. Ông Kiện đã nhiều lần dẫn người xuất dương qua biên giới Việt – Trung, lúc về ông lại mua súng đạn đem về nước cho cách mạng. Ông Hồ Bá Kiện là một người chống Pháp rất nổi tiếng.
Đến Lao Bảo, ông Hàn Bá Kiện và ông Tú Trương Bá Kiều liên lạc được với nhau để cùng lo chống Pháp. Hàng ngày bọn Pháp sai lính dẫn một số khá đông tù quốc sự và làm “corvé” trong đồn binh Pháp để phục dịch. Làm “corvé” là lao động cưỡng bức và không được trả công. Sáng sáng bọn lính người Pháp và người Việt thường chấu súng (dựng 3, 4 khẩu súng vưói nhau, túi đạn cũng đeo luôn vào đấy) trong một phòng lớn cạnh phòng trực chỉ huy. Ở phòng trực chỉ huy chỉ có một viên đội người Việt ngồi trực, trên tường treo một thanh kiếm. Tên đội người Việt này nghiện chè Tàu. Sáng sáng, khi lính đồn đi tập thể dục tại sân vận động của đồn thì tên đội sai một người tù làm “corvé” vào quạt hoả lò đun nước trong cái ấm để pha trà cho đến khi bọn lính tập thể dục xong.
Nắm chắc tình hình đồn binh Pháp, tù quốc sự vạch kế hoạch cướp đồn. Họ đã bố trí một người rất giỏi võ vào làm “corvé” để đi hầu trà tên đội mà tên đội vô tình không biết. Vào một ngày tháng 9 năm 1915, sau khi đoàn tù làm “corvé” đã đi làm việc, người tù hầu trà tên đội đã có nước sôi pha trà binh lính đồn Lao Bảo đã “chấu” súng vào phòng cạnh phòng trực chỉ huy và ra sân vận động tập thể dục thì người tù hầu trà rút kiếm trên tường giết chết tên đội đang ngồi ngâm nga chén trà, rồi chạy sang phòng để súng để cướp súng, lên đạn bắn tên lính gác ngoài cổng. Do có ước hẹn trước, các tù làm “corvé” ở sau nhà bếp của đồn đồng loạt dùng công cụ lao động xông vào hai tên lính dẫn họ đi làm “corvé” để cướp súng. Do bị bất ngờ bọn chúng bị đánh chết hết. Các người tù chạy lên phòng “chấu” súng, dùng súng đạn bắn tới tấp vào bọn lính đang tập thể dục ở sân vận động. Bọn lính người Pháp, người Việt chết một số. Số còn lại chạy ra cổng đồn để chạy về Đông Hà.
Ta đã lấy được đồn binh bèn mang súng sang tấn công nhà tù. Ở bên nhà tù chỉ có mấy tên lính đang gác, thấy đồn đã bị hạ nên cũng xách súng chạy theo bọn lính đi tay không về xuôi. Sách Việt Nam - Những sự kiện(Dương Kinh Quốc, Nxb Giáo dục, 1999) ghi như sau: Ngày 25 - 9 – 1915, anh em tù chính trị (khoảng 35 người) tại nhà tù Lao Bảo đã nổi dậy giết lính canh, phá ngục, đốt trạm bưu điện rồi rút vào rừng mang theo 29 khẩu súng và 5.000 viên đạn. Theo tài liệu Rèn trong lửa(Ban Tuyên giáo Quảng Trị - xb) thì trong cuộc khởi nghĩa Lao Bảo, ta thu được 26 súng, 16 lưỡi lê và 5.000 viên đạn, tên đồn trưởng Kird phải chạy trốn về Đông Hà. Được tin đồn Lao Bảo bị đánh chiếm, bọn Pháp cử tên giám binh Phe-rê và tên thiếu uý Da-ga-ni đem 80 lính từ Huế ra cộng với 40 lính ở Quảng Trị tiến lên Lao Bảo dìm cuộc khởi nghĩa trong biển máu. Nghĩa quân sau khi chiếm Lao Bảo bèn thu thập khí giới và lương thực đi về phía Lào và đã xảy ra những trận kịch chiến ở bản Ta Cha và Ta Loi. Bọn Pháp tàn sát nghĩa quân không ghê tay nhưng mãi đến tháng 11 – 1915 chúng mới dập tắt được cuộc khởi nghĩa. Do cuộc trả thù của người Pháp mà người tù chết nhiều lắm. Toán tù Thanh Hoá đi Lao Bảo đông thế mà chỉ còn có 2 người sống sót, sau đó được tha về, đó là ông Trương Bá Khuê em ông Tú Kiều ở Cổ Định và ông Nguyễn Lãm quê ở Bồng Trung.
Khi ông Khuê, ông Lãm được tha về, theo lời chỉ dẫn của ông Lãm và ông Khuê, ông Nguyễn Ấu Ngọc là em ông Nguyễn Văn Cưu đi bộ hàng thàng trời vào Lao Bảo tìm dấu vết ông anh là Nguyễn Văn Cưu nhưng mưa rừng gió núi xoá sạch dấu vết, chỉ còn nghe người ở quanh đồn kể lại việc cướp đồn cũng như cuộc rút sang Xiêm không thành vì lúc đó vào mùa mưa, khe suối đầy nước chảy xiết không qua lại được mà bọn Pháp thì lùng sục và bắn giết rất dã man. Tinh thần anh dũng của “người tù vì quốc sự” ở Lao Bảo người Thanh Hoá và cả ở Trung Kỳ được nhắc đi nhắc lại mãi mãi.
Các hoạt động của phong trào Tân thư ở Thanh Hoá dưới ảnh hưởng của Duy Tân hội do Phan Bội Châu lãnh đạo không bao giờ phai mờ trong lòng người dân Thanh Hoá vì phong trào đó là kết tinh của lòng yêu nước nồng nàn và chí căm thù địch sâu sắc của người dân Việt Nam đang khao khát một nền độc lập cho Tổ quốc mà không quản hy sinh xương máu. Nhân đây xin nói thêm: Con trai vị kiến trúc sư chính cuộc khởi nghĩa cướp đồn Lao Bảo năm 1915 Hồ Bá Kiện là nhà cách mạng lừng danh Hồ Tùng Mậu. Một nhà ba thế hệ liên tiếp lấy thân mình hiến dâng cho đất nước, là tấm gương sáng ngời của dân tộc ta. Thực dân Pháp làm sao khuất phục nổi những con người kiên cường đó!
Nguồn: Xưa và Nay, số 293, 10/2007 tr. 19
