Bất cập trong hoạt động phân tích thí nghiệm
Phân tích thí nghiệm là hoạt động cung cấp các thông số về tính chất của các đối tượng, vật liệu, các số liệu điều tra cơ bản... Phân tích thí nghiệm cần cho cả nhà sản xuất, người tiêu dùng và nhà quản lý. Nhà sản xuất cần biết sản phẩm họ làm ra có phù hợp với các yêu cầu kỹ thuật cũng như các yêu cầu về pháp lý để điều chỉnh công nghệ sản xuất hoặc đăng ký lưu thông. Người lưu thông, tiêu dùng cần biết sản phẩm, hàng hoá họ mua có đạt các yêu cầu chất lượng như nhà cung cấp công bố hay không. Nhà quản lý cần phải biết các sản phẩm hàng hoá đó có tuân thủ các yêu cầu của luật pháp (do Nhà nước quy định, do doanh nghiệp đăng ký với Nhà nước...) nhằm bảo đảm cho một nền sản xuất phát triển lành mạnh, bảo vệ môi trường và an toàn cho sức khoẻ cộng đồng hoặc từ các số liệu điều tra cơ bản để hoạch định chính sách (ví dụ số liệu quan trắc và phân tích môi trường). Hoạt động phân tích thí nghiệm đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội. Phân tích thí nghiệm sai, không chính xác sẽ gây ra những hậu quả rất to lớn, có thể là những thiệt hại về kinh tế hoặc những chấn động tâm lý cho xã hội. Một số người cho rằng, hoạt động phân tích thí nghiệm rất đơn giản, chỉ cần trang thiết bị, hoá chất, thuốc thử là đủ. Nhưng hoàn toàn không phải như vậy. Phân tích thí nghiệm đòi hỏi tính chuyên nghiệp cao, cơ sở phải hội tụ đầy đủ các yếu tố về năng lực quản lý và năng lực kỹ thuật mới có thể đưa ra những số liệu chính xác, tin cậy.
Do đã có nhiều bài học về sai lệch trong phân tích thí nghiệm nên các nước tiên tiến rất quan tâm đến các nguyên nhân gây ra tình trạng này. Để giảm thiểu, loại trừ các nguyên nhân gây sai số, họ đã đưa những yêu cầu cụ thể cho các hoạt động này như tiêu chuẩn ISO/IEC 17025 - Yêu cầu chung về năng lực của các phòng thử nghiệm và hiệu chuẩn, chương trình đảm bảo chất lượng/kiểm soát chất lượng (QA/QC), thành lập các tổ chức công nhận phòng thí nghiệm, tổ chức cho các phòng thí nghiệm tham gia phân tích thí nghiệm so sánh liên phòng để tự đánh giá và nâng cao năng lực... Khẩu hiệu của họ là "Thà không có số liệu còn hơn số liệu tồi" (No data is better than poor data).
Ở nước ta hiện nay hầu hết các cơ sở nghiên cứu, trường đại học, các ban ngành, địa phương đều tập trung đầu tư trang thiết bị cho hoạt động phân tích thí nghiệm và nở rộ nhất là hoạt động phân tích môi trường. Trong các Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường trước đây thường có phòng thí nghiệm của Chi cục Tiêu chuẩn - Đo lường - Chất lượng. Khi phòng quản lý môi trường ra đời, đáng lý ra chỉ làm chức năng quản lý nhà nước, còn các hoạt động dịch vụ kỹ thuật nên sử dụng phòng thí nghiệm của Chi cục Tiêu chuẩn - Đo lường - Chất lượng, nhưng do được sự đầu tư của Trung ương, các dự án nước ngoài, nhiều phòng quản lý môi trường ở các Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường địa phương đã tiếp nhận một số trang thiết bị phân tích môi trường và thế là dần dần hình thành một phòng thí nghiệm riêng. Chưa hết, có tỉnh còn thành lập trung tâm chuyển giao khoa học công nghệ và môi trường, trạm quan trắc và phân tích môi trường và đương nhiên có thêm hai phòng thí nghiệm phân tích môi trường. Như vậy ngay trong một sở có khi có 3 - 4 phòng thí nghiệm hoạt động trên cùng một lĩnh vực.
Sau khi tách bộ phận môi trường về Sở Tài nguyên và Môi trường, các Sở Tài nguyên và Môi trường tiếp tục xin kinh phí để thành lập các trạm quan trắc môi trường địa phương. Hiện nay, với dự kiến chi 1% ngân sách cho bảo vệ môi trường, các tỉnh đã đề xuất với Trung ương kế hoạch đầu tư rất lớn cho các trạm này. Đó là chưa kể đến các phòng phân tích môi trường của trung tâm y tế dự phòng, công ty cấp thoát nước...
Với kinh phí chi cho hoạt động quản lý nhà nước và quy mô sản xuất của một tỉnh hiện nay, các phòng thí nghiệm này không thể sử dụng hết công suất. Mặt khác, do ngân sách tỉnh có hạn lại phải chia năm sẻ bảy nên mỗi năm, mỗi đơn vị chỉ được cấp kinh phí vài trăm triệu đồng. Lượng kinh phí đó chỉ đủ mua một số dụng cụ đơn giản, không thể giải quyết phân tích toàn diện các thông số như nhu cầu của xã hội... thậm chí đầu tư trùng lặp năm sau giống năm trước, rất lãng phí.
Ở các viện nghiên cứu Trung ương tình hình cũng tương tự. Có những viện có hai, ba phòng hoặc hai ba trung tâm cùng phân tích một đối tượng. Một số viện ít chú ý đến công tác nghiên cứu khoa học mà chỉ sử dụng các trang thiết bị, kinh phí... do ngân sách cấp cho phân tích dịch vụ, thu tiền phân tích mẫu để cải thiện đời sống. Và chính vì vậy họ đưa ra giá rẻ, thậm chí nếu hạch toán cũng không đủ trả tiền hoá chất, điện, nước, tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh với các các đơn vị có đăng ký hoạt động dịch vụ trong lĩnh vực này.
Điều đáng suy nghĩ là chất lượng số liệu do các phòng thí nghiệm trong nước cung cấp. Người yêu cầu cung cấp số liệu thường chỉ quan tâm đến phòng thí nghiệm đó có vai trò quản lý hay không mà không quan tâm đến chất lượng, ví dụ: Khi doanh nghiệp thực hiện kiểm soát ô nhiễm theo Luật Bảo vệ môi trường, họ thường đề nghị các phòng thí nghiệm của Sở Tài nguyên và Môi trường thực hiện để khi Sở xuống kiểm tra thì không gặp rắc rối. Còn người cung cấp số liệu chỉ tập trung mua sắm thiết bị mà không nâng cao năng lực quản lý, hoạt động mang màu sắc nghiệp dư, số liệu đưa ra không được kiểm soát, chất lượng số liệu không đảm bảo. Kết quả khác nhau trong phân tích hàm lượng tàn dư thuốc bảo vệ thực vật trên rau ở Thanh Trì gây xôn xao dư luận vừa qua là một ví dụ điển hình.
Đứng trước tình hình như vậy đòi hỏi phải có sự thay đổi phương thức quản lý. Trước hết, để tránh tình trạng đầu tư tràn lan, chúng ta phải tách các hoạt động quản lý nhà nước ra khỏi các hoạt động dịch vụ kỹ thuật. Vấn đề này đã được Chính phủ đặt ra từ năm1995 và được cụ thể hoá qua các Nghị định 10/2002/NĐ-CP về chế độ tài chính áp dụng cho các đơn vị sự nghiệp có thu, Nghị định 115/2005/NĐ-CP ngày 5.9.2005 quy định cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức khoa học và công nghệ công lập và mới đây là Nghi định 43/2006/NĐ-CP ngày 25.4.2006 quy định quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về thực hiện nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế và tài chính đối với đơn vị sự nghiệp công lập. Nhưng tiến độ thực hiện vẫn còn chậm. Từ trước tới nay chúng ta đều đi theo một đường mòn. Hễ có chức năng quản lý nhà nước là được đầu tư trang thiết bị, phòng thí nghiệm để phục vụ cho hoạt động quản lý nhà nước. Như vậy, vô hình trung, khuyến khích các bộ, sở, ngành... tranh giành chức năng quản lý nhà nước, là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự quản lý chồng chéo, bộ máy quản lý càng ngày càng phình to. Do các phòng thí nghiệm chuyên ngành chỉ phục vụ riêng cho ngành đó nên mỗi năm chỉ hoạt động mươi lần, trang thiết bị không phát huy hết công suất. Do kinh phí đầu tư cho khoa học ở nước ta còn thấp nhưng lại rất dàn trải như vậy nên trang thiết bị phục vụ phân tích thí nghiệm của từng phòng thí nghiệm trong nước thua kém rất xa so với phòng thí nghiệm của các nước trong khu vực. Mặt khác, khi Nhà nước sắp xếp lại bộ máy, chuyển chức năng quản lý, cơ quan mới lại ra sức thuyết minh để mua sắm thiết bị, mặc dù phòng thí nghiệm của cơ quan cũ phải bỏ không, gây lãng phí.
Thiết nghĩ với nước ta, ở quy mô cấp tỉnh, một tỉnh chỉ cần một phòng thí nghiệm đa ngành, được trang bị hiện đại phục vụ cho toàn bộ hoạt động quản lý nhà nước trong tỉnh là đủ. Ở Trung ương cũng vậy, Nhà nước không nên đầu tư kinh phí cho các cơ quan quản lý lập các phòng thí nghiệm phân tích chuyên ngành mà chỉ cung cấp kinh phí hoạt động, trong đó có cả kinh phí dành cho phân tích giám định phục vụ hoạt động quản lý. Trước mắt cần tận dụng các phòng thí nghiệm đã được trang bị và quản lý tốt. Các phòng thí nghiệm này sử dụng kinh phí phân tích mẫu được chi trả từ kinh phí quản lý nhà nước của các ngành, để trang trải các chi phí hoá chất tiêu hao, tiền lương, điện nước và một phần cho khấu hao thiết bị. Tiến tới cổ phần hoá, tư nhân hoá các hoạt động dịch vụ phân tích thí nghiệm, kể cả hoạt động quan trắc và phân tích môi trường. Cơ quan quản lý nhà nước chỉ chọn những phòng thí nghiệm có uy tín, đầy đủ năng lực quản lý và năng lực kỹ thuật để cung cấp các số liệu cho mình. Sự cạnh tranh đó bắt buộc các phòng thí nghiệm phải thay đổi nhận thức, tăng cường năng lực để đáp ứng các yêu cầu của xã hội.
Một bộ máy quản lý nhà nước gọn nhẹ, một đội ngũ phòng thí nghiệm dịch vụ có năng lực sẽ là những yếu tố thúc đẩy chất lượng các số liệu phân tích thí nghiệm và điều tra cơ bản, tránh được sự lãng phí về thiết bị, con người như hiện nay.
Nguồn: tchdkh.org.vn, tháng 06/2006
