Về một số giải pháp cho nền giáo dục Việt Nam

Một số quan niệm

Ngày nay, mọi người đều hiểu rằng, trong một xã hội dân chủ, mục đích của hệ thống giáo dục là đào tạo nhân lực cho nền kinh tế, đào tạo công dân và cũng là chủ nhân của xã hội, trong đó bao hàm việc phát hiện và bồi dưỡng nhân tài. Nhờ được giáo dục, mỗi người vào đời không chỉ có được công việc phù hợp với khả năng, sở thích của cá nhân và điều kiện của xã hội mà còn có đạo đức, tư duy và các kiến thức cần thiết cho một công dân tốt trong xã hội (khác với cách nghĩ vào trường chỉ để học chữ hoặc học nghề). Như vậy mới gọi là giáo dục toàn diện, chứ không phải cái gì cũng nhồi nhét như cách mà ta đang làm hiện nay.

Đối với giáo dục phổ thông, lâu nay ta đã có nguyên lý “khoa học, dân tộc và đại chúng”, cụ thể hơn về nguyên lý này là “khoa học, cơ bản và Việt Nam ”. Dùng từ cơ bản dễ hiểu hơn và tránh được cách hiểu cái gì cũng dạy như hiện nay. ở Hoa Kỳ, người trên 17 tuổi, chưa tốt nghiệp phổ thông thì chỉ cần thi bằng giáo dục đại cương (general education) bao gồm các kiến thức cơ bản, chủ yếu là về tiếng Anh, toán, giáo dục công dân là vào được đại học. Những kiến thức còn thiếu cho ngành học, họ sẽ tự bổ túc lấy.

Kiến thức học được là có hạn, còn những kiến thức cần cho cuộc sống là vô cùng, đặc biệt là trong kỷ nguyên kinh tế tri thức của thời đại toàn cầu hoá. Vì thế, nhà trường cần trang bị cho người học những kiến thức cơ bản, phương pháp tư duy để tự học suốt đời từ cuộc sống và các phương tiện có được. Như vậy, giáo dục không còn là việc riêng của nhà trường mà là của cả gia đình và toàn xã hội, thông qua cuộc sống, bằng cách huy động mọi nguồn lực có thể có được (chẳng hạn các phương tiện thông tin đại chúng, giải trí đều chứa đựng nội dung giáo dục), như thế gọi là “xã hội hoá giáo dục”, chứ không phải như cách nghĩ của nhiều người hiện nay: Xã hội hoá giáo dục là yêu cầu phụ huynh đóng nhiều loại tiền hay mở thêm trường tư, và các liên kết đào tạo.

Cuộc cạnh tranh toàn cầu hiện nay thực chất là cuộc tranh tài giữa các lãnh đạo và các nhân vật chủ chốt của các tổ chức nên cần có nhân tài để đảm nhiệm tốt các vị trí này. Người ta thường nói “phát hiện, bồi dưỡng và trọng dụng nhân tài” chứ không phải là “đào tạo nhân tài” như một số người đang dùng. Thường thì thầy giỏi và môi trường tốt thì mới có trò giỏi nên việc bồi dưỡng tốt đang được sử dụng phổ biến nhất là gửi họ tới các trường lớn ở những nước phát triển về lĩnh vực tương ứng để học. Những người này “có thể thành nhân tài” chứ không phải đào tạo xong thì sẽ là nhân tài. Quan trọng nhất là “trọng dụng nhân tài” theo quy luật cung - cầu của thị trường, khi có cầu cao thì nhiều nguồn lực sẽ được huy động cho cung, mỗi cá nhân có tiềm năng sẽ nỗ lực để thành nhân tài và mọi cá nhân, tổ chức khác đều có thể tạo điều kiện cho họ thành nhân tài để đôi bên, và từ đó cả xã hội cùng có lợi. Xã hội không dùng được nhân tài thì phát hiện và bồi dưỡng lại phản tác dụng vì tạo nên một lớp người “biết lắm, khổ nhiều” mà thôi.

Tư duy mới và phương pháp tiếp cận

Chúng ta xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thì nền giáo dục của ta cũng phải được điều chỉnh dựa trên các quy luật của quan hệ “cung - cầu - lợi ích” của kinh tế thị trường bằng nhà nước pháp quyền, hướng tới xã hội dân chủ, công bằng và văn minh.

Trong cơ chế thị trường, ta cần phân tích thực trạng bằng tư duy hệ thống và điều chỉnh nó bằng sử dụng linh hoạt pháp luật một cách trí tuệ để tác động vào lợi ích của chủ thể. Thay “chủ nghĩa hình thức” bằng cách nhìn thẳng và đánh giá đúng sự thật để điều tiết hợp lý. Thay theo dõi và giám sát bằng đánh giá hiệu quả, thay các khuôn mẫu cứng nhắc và các phong trào bởi tác động thường xuyên vào lợi ích bằng chính sách, dùng các biện pháp giàu trí tuệ phù hợp với hoàn cảnh cụ thể thay cho cách nghĩ xơ cứng và các “phương châm” cứng nhắc trước đây. Đối với đạo đức và lối sống của lớp trẻ, cần lưu ý rằng trẻ con và thanh niên thường hay quan sát môi trường để bắt chước hoặc nhận xét hơn là nghe thuyết giáo. Sau đây là một số nguyên tắc để làm ví dụ khi vận dụng.

Thay các giải pháp kiểu “cấm chợ ngăn sông” bằng cách “rút củi đáy nồi” hoặc “khơi sông thoát lũ”: Đối với các vấn đề bức xúc, thay vì ngăn cấm ta nên tìm nguyên nhân phát sinh để triệt tiêu tận gốc, như thế gọi là rút củi đáy nồi, còn tìm cách hướng nguồn gây bức xúc ra chỗ khác thì gọi là khơi sông thoát lũ. Chẳng hạn, trước đây ta mất nhiều công sức mà không giải quyết được chuyện luyện thi đại học vì các trường ra đề khó nên phải luyện với các thầy ra đề mới làm được bài, nhưng khi thực hiện thi ba chung với đề cơ bản thì vấn đề được giải quyết - đó là giải pháp kiểu rút củi đáy nồi. Còn hiện nay, thanh niên học hết phổ thông Muốn vào đại học quá đông, tìm một nhu cầu lao động kỹ thuật mới và đào tạo cho họ để giảm áp lực là giải pháp khơi sông thoát lũ.

Thay cách điều khiển bằng mệnh lệnh và giám sát bằng cách tin cậy giao việc và đánh giá hiệu quả: Trước nay ta thường đưa ra nhiều quy chế chặt chẽ và giám sát theo dõi rất khó, nay nên theo hướng chọn người tin cậy giao việc và xác định tiêu chí để đánh giá hiệu quả. Chẳng hạn việc chọn nghiên cứu sinh, ở nước ngoài người ta giao toàn quyền cho giáo sư hướng dẫn và người ta đánh giá hiệu quả của giáo sư qua kết quả giảng dạy và nghiên cứu của giáo sư và nghiên cứu sinh; trong khi đó ở ta, do phong học hàm giáo sư không đủ để tin cậy nên phải qua thủ tục thi rắc rối, mất thì giờ mà kém hiệu quả.

Tự chủ để phát triển có giới hạn thay cho áp đặt theo khuôn mẫu: Thay vì cưỡng bức mọi người theo một mô hình định sẵn mà lãnh đạo cho là tốt thì nên xác định tiêu chí đánh giá, phân cấp để các cá nhân và chủ thể tự vận động một cách thường xuyên để phát triển. Chẳng hạn, xây dựng các tiêu chí đánh giá chất lượng đào tạo của các trường, khi có các phương pháp đào tạo hay thì giới thiệu cho các giáo viên và tuỳ hoàn cảnh họ chọn phương pháp thích hợp để áp dụng sáng tạo và hiệu quả.

Với một chủ trương đúng, các biện pháp thực hiện có tính trí tuệ sẽ có hiệu quả hơn biện pháp cưỡng bức: Lịch sử châu âu còn ghi nhận sự việc hai nước cùng muốn dân trồng khoai tây. Nước thứ nhất, đem một số ít về trồng ở vườn hoàng gia và phao tin đây là loại thực phẩm quý dành cho Vua và hoàng tộc, dân tìm cách lấy ra trồng rồi lan nhanh ra cả nước. Nước thứ hai, nhập khẩu những tàu lớn khoai tây và phát cho dân trồng. Thủ tục cồng kềnh nên khoai bị nảy mầm và dân thì nghi ngại chính quyền có “ẩn ý” gì chăng nên ăn thử thì bị ngộ độc nên không chịu thực hiện chủ trương trồng khoai của chính quyền. Trước nay ta hay dùng biện pháp của nước thứ hai.

Giáo dục đạo đức một cách tế nhị quan trọng hơn các bài giảng đạo đức: Phong cách và lối sống của giáo viên, phụ huynh và văn hoá ứng xử của xã hội luôn tác động mạnh tới trẻ hơn là các bài giảng đơn thuần. Cần chú ý giáo dục từ các hoạt động văn hoá trong xã hội một cách tế nhị, một chương trình táo quân cuối năm hay có thể có tác dụng lớn hơn giáo trình “Đạo đức” truyền đạt máy móc trong trường học.

Giải pháp

Các giải pháp chung cho hệ thống giáo dục

Chiến lược giáo dục: Dựa trên chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, Bộ Giáo dục và Đào tạo phải dự đoán được nhu cầu nhân lực cho từng thời kỳ để điều chỉnh giáo dục phát triển cân đối cung - cầu. Bên cạnh đó, cũng cần có các điều tra thường xuyên về hiệu quả giáo dục và sử dụng nhân lực, chẳng hạn tỷ lệ học sinh tốt nghiệp đại học xin được việc làm sau khi ra trường là bao nhiêu, có bao nhiên người làm đúng nghề… để hiểu rõ thực trạng và điều tiết vĩ mô thích hợp thay cho việc áp đặt vi mô về khung chương trình và phương pháp giảng dạy như đang làm. Bên cạnh sự tăng nhu cầu lao động được đào tạo của tăng trưởng đầu tư tự nhiên, ta cần có chính sách kích cầu phù hợp.

Vấn đề lương cho giáo viên:Lương hiện nay của giáo viên ở đô thị quá thấp so với mặt bằng chung, ở vùng nông thôn thì tạm chấp nhận được. Do vậy, tuỳ theo mức sống từng vùng mà thu học phí khác nhau để bù cho chênh lệch này. Với các trường đại học, có thể hỗ trợ theo kết quả nghiên cứu đạt được.

Tạm chấp nhận một số nhược điểm: Mặt bằng về kỹ thuật ở nước ta rất thấp là một hạn chế cho phát triển giáo dục. Giáo dục nước nhà vừa phải theo kịp các tiến bộ của thế giới, vừa phải thích ứng với nhu cầu thực tế là hai mục tiêu khó dung hoà. Chúng ta buộc phải chấp nhận dạy “lý luận suông” một số kiến thức hiện đại có tính cơ bản và đào tạo một số kỹ năng thấp mà ở nước ngoài học sinh tự nhiên đã biết mà không thể cầu toàn giữa “học với hành” như nhiều người đang phê phán. Nội dung học ở phổ thông cũng không cầu toàn như họ mà chấp nhận một số kiến thức chưa được trang bị, khi lớn sẽ bổ sung dần. Trong thời kỳ Mỹ ném bom miền Bắc, học sinh Hà Tĩnh trở vào chỉ học các môn chính nhưng khi vào đại học hoặc ra nước ngoài vẫn theo học được và có nhiều người nay trở thành chuyên gia giỏi là một ví dụ minh chứng cho điều này.

Cần hiểu đúng nghĩa của giáo dục toàn diện để vận dụng: Thường chỉ có người “đa tài” hoặc “dốt toàn diện” chứ không có người giỏi toàn diện. Quy định một học viên cao học muốn được chuyển tiếp làm nghiên cứu sinh phải không có điểm thi dưới 7 rất có thể sẽ làm cho những người có năng lực nghiên cứu thực sự bị mất cơ hội.

Giáo dục phổ thông

Cần hiểu đúng nguyên lý “khoa học, dân tộc và đại chúng”, trong đó chú trọng tính cơ bản. Chương trình phải xác định rõ nội dung cơ bản cho từng lớp và cho phép giáo viên chủ động mở rộng một cách mềm dẻo theo điều kiện cụ thể. Ngoài giờ lên lớp, học sinh phải có thì giờ vui chơi và cảm thụ cuộc sống ngoài xã hội.

Giáo dục đạo đức nên lồng ghép một cách tế nhị vào các môn khoa học xã hội theo kiểu “văn dĩ tải đạo” sẽ có hiệu quả hơn. ở giáo dục bậc thấp (tiểu học và trung học cơ sở) nên tập trung chú trọng ba môn tiếng việt, ngoại ngữ và toán. Các môn này là chìa khoá cho phát triển tư duy, cảm xúc và là chìa khoá hội nhập. Riêng ngoại ngữ, nếu học từ nhỏ sẽ tốt hơn khi lớn tuổi.

Cần chú trọng giáo dục trẻ ham hiểu biết và học suốt đời thay cho ép học quá nhiều gây phản cảm như hiện nay.

Giáo dục đại học

Chất lượng đào tạo trong các trường đại học có vai trò quyết định để phát triển giáo dục nước nhà, nhưng hiện nay đây là khâu có nhiều bất ổn và đòi hỏi phải sớm khắc phục. Khi thay đổi phải tác động bằng các chính sách dựa trên quy luật thị trường để phát triển, không nên dùng các biện pháp cưỡng bức, áp đặt.

Về cán bộ giảng dạy và nghiên cứu: Hiện nay ta quá tập trung vào chuyện bằng dởm mà quên rằng nếu không tạo nên không khí cạnh tranh văn minh trong giảng dạy và nghiên cứu để các giảng viên học tập và nghiên cứu suốt đời thì các cán bộ có bằng thật cũng sẽ trở nên dởm sau một thời gian làm việc. Thay kiểu “thi đua” như hiện nay (dư luận đã phê phán nhiều) bằng cách đánh giá cán bộ theo các tiêu chí mà nước ngoài đang vận dụng. Các trường ở nước ngoài đánh giá cán bộ nghiên cứu và giảng dạy dựa trên các công trình công bố, phát minh, bằng sáng chế, hợp đồng ứng dụng mang lại tiền cho cơ sở đào tạo và thành tích đào tạo sau đại học. Trong các trường, cần công khai lý lịch khoa học của cán bộ để mọi người có thể đánh giá và sinh viên chọn được thầy phù hợp. ở tình trạng hiện thời, cần có chỗ cho phê bình các công trình công bố có tính “chạy điểm” để phong học hàm hoặc nghiệm thu đề tài. Cần có chính sánh đào tạo và đãi ngộ cán bộ đầu ngành, không nên để họ chạy sang đội ngũ quản lý như hiện nay. Thông thường một cán bộ có năng lực phải ngoài 40 tuổi mới đạt được học vị tiến sỹ khoa học, phải để họ dành tâm sức cho phát triển chuyên môn, nếu chuyển làm quản lý là lãng phí.

Thường xuyên đánh giá chất lượng các trường theo tiêu chí thích hợp: Tiêu chí để đánh giá các trường đại học đang dùng trên thế giới là tương đối thống nhất, cái khác nhau là do cách đánh giá đào tạo tinh hoa hay đại chúng mà thôi. Ngoài việc tạo nên sự cạnh tranh giữa các trường đại học, việc đánh giá chất lượng các trường và từng ngành học là công việc rất cần thiết để bảo vệ quyền lợi cho người học trong tình trạng “bùng nổ” đại học ở nước ta hiện nay.

Tự chủ chương trình, giáo trình và phương pháp giảng dạy: Bộ Giáo dục và Đào tạo nên để cho các trường tự chủ về chương trình, giáo trình và phương pháp giảng dạy theo nguyên tắc chỉ dạy cái mà xã hội cần. Các môn thuộc khối kiến thức chung nên đưa vào ngoại khoá (nếu có thể) để dành thời lượng cho đào tạo chuyên môn sâu hơn hoặc rèn kỹ năng thực hành.

Gắn đào tạo công nghệ với thực tập ở doanh nghiệp: Hiện nay, mặt bằng kỹ thuật của ta còn thấp nên sinh viên khó tìm được chỗ thực tập, hơn nữa thời gian bố trí cho thực tập còn hạn chế. Vì vậy, nên giảm giờ khối kiến thức chung và ưu tiên thời gian thực tập ở doanh nghiệp để sinh viên có điều kiện kiểm chứng lý thuyết đã học, hiểu biết về thực tiễn và dễ ràng định hướng chọn việc sau này.

Hệ thống dạy nghề

Cùng với chiến lược giáo dục, Nhà nước cần nắm vững nhu cầu lao động có đào tạo trong xã hội và đinh hướng phát triển hệ thống dạy nghề thích hợp. Hiện nay, thanh niên nông thôn có nhu cầu đào tạo nghề rất lớn nhưng thu nhập thấp nên khó có điều kiện học. Đối với các loại lao động có nguồn cầu rõ ràng (chẳng hạn xuất khẩu lao động), Nhà nước nên hỗ trợ hoặc cho vay kinh phí đào tạo và thu hồi sau. Để phát triển khoa học và công nghệ, cần kích cầu lao động có đào tạo nghề để cân đối lực lượng lao động có trình độ kỹ thuật tương ứng.