Vai trò của các tổ chức phi Chính phủ trong sự nghiệp phát triển kinh tế biển - bài học từ MCD
Thực hiện tinh thần Nghị quyết này đòi hỏi sự tham gia của cộng đồng địa phương bởi đó là yếu tố quan trọng quyết định thành công của phần lớn các chương trình có liên quan tới tài nguyên và môi trường biển. Các tổ chức phi chính phủ đang ngày càng đóng một vai trò tích cực trong việc huy động sự tham gia của cộng đồng và góp phần giải các bài toán trong công tác bảo tồn và phát triển.
Bài viết này giới thiệu một trong các kinh nghiệm của một tổ chức phi chính phủ trong nước – Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và Phát triển cộng đồng (MCD), đã có đóng góp tích cực trong ngành biển cho nước nhà.
Vài nét về các tổ chức phi chính phủ trong nước
Ở Việt Nam hiện nay có hơn 500 tổ chức phi chính phủ quốc tế và hơn 500 tổ chức phi chính phủ trong nước hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau, chủ yếu tập trung vào xoá đói giảm nghèo, nâng cao năng lực cộng đồng, y tế, giáo dục và bảo vệ môi trường. Các tổ chức phi chính phủ trong nước bàn đến ở đây không bao gồm các tổ chức xã hội do Nhà nước lập ra như Hội phụ nữ, Đoàn thanh niên, Hội cựu chiến binh, Hội nông dân...
Các tổ chức phi chính phủ trong nước thường được thành lập bởi các hội nghề nghiệp, phần lớn bởi Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam . Để hoạt động, thường các tổ chức này được cấp một giấy phép hoạt động hoa học – công nghệ do Bộ Khoa học và Công nghệ (KHCN) hoặc Sở Khoa học và Công nghệ (hoặc các cấp tương đương ở địa bàn nơi tổ chức đặt trụ sở chính) cấp. Một số tổ chức được thành lập trực tiếp bởi Bộ Nội vụ.
Một điểm chung là các tổ chức phi chính phủ hầu hết tự chủ về tài chính. Các nguồn có thể từ các nhà tài trợ đa phương, song phương hoặc các quỹ tư nhân. Đôi khi một số tổ chức có thể nhận kinh phí từ các chương trình nhà nước.
MCD và cách tiếp cận liên quan tới kinh tế biển
Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và Phát triển Cộng đồng (MCD) đăng ký là tổ chức phi chính phủ Việt Nam hoạt động không vì mục đích lợi nhuận theo Quyết định số 126/QĐ-HBVN ngày 9 tháng 5 năm 2003 của Hội Khoa học - Kỹ thuật Biển Việt Nam (VIMASTA) và Giấy chứng nhân hoạt động khoa học - kỹ thuật số A-008 do Bộ KHCN cấp. MCD hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn biển và phát triển bền vững vùng ven biển.
MCD được hình thành trên cơ sở một tổ chức phi chính phủ quốc tế có tên là Liên minh sinh vật Biển quốc tế (IMA Việt Nam) đã hoạt động ở Việt Nam từ năm 2000. Sau khi dự án của IMA tại Việt nam kết thúc, năm 2003 nhóm nòng cốt quyết định thành lập một tổ chức phi chính phủ Việt Nam – MCD - hoạt động dựa trên các kinh nghiệm và thành quả mà đội ngũ IMA đã xây dựng. Lý do của việc chuyển đổi này nhằm phát huy tính làm chủ của cán bộ Việt Nam, đa dạng hoá các nguồn lực thực hiện dự án và đặc biệt quan trọng là sát sao với các nhu cầu thiết thực của cộng đồng địa phương ven biển Việt Nam.
Mục tiêu lâu dài của MCD nhằm bảo tồn các hệ sinh thái ven biển, năng suất sinh học cao, được duy trì bởi các thế hệ cộng đồng ven biển giàu có, có học thức, được thông tin đầy đủ và có trách nhiệm.
Hiện nay MCD hoạt động tại các vùng có hệ sinh thái rạn san hô ở khu vực miền Trung Việt Nam và tại vùng hệ sinh thái ngập nước ven biển khu vực đồng bằng sông Hồng. Lý do MCD chọn các địa điểm này vì đây là nơi có đa dạng sinh học cao, có nguy cơ bị đe doạ bởi xung đột lợi ích giữa các hoạt động của con người.
MCD tập trung xác định các vấn đề then chốt liên quan tới vùng ven biển như khai thác quá mức, khai thác huỷ diệt, tổ chức cộng đồng chưa hiệu quả, sinh kế chưa bền vững... MCD đã cùng các đối tác xây dựng phương pháp và thử nghiệm bước đầu tìm ra tiếp cận khá tành công. Dưới đây là một số kinh nghiệp rút ra từ chính công việc của MCD trong bối cảnh kinh tế biển đất nước.
Vai trò trong công tác phát triển cộng đồng
Nhận thấy công tác phát triển cộng đồng là công nghiệp của toàn xã hội. Thêm vào đó dựa trên việc đánh giá năng lực và mục tiêu tổ chức cũng như khả năng tài chính, MCD đã xác định ra nhóm mục tiêu và các ưu tiên can thiệp riêng, để từ đó tập trung nguồn lực hỗ trợ cộng đồng. Nhóm mục tiêu mà MCD hướng tới là:
- Các ngư dân nghèo
- Các phụ nữ nghèo
- Các cán bộ chính quyền địa phương
Với nhận thức “phát triển cộng đồng là tạo dựng một cộng đồng chủ động và bền vững dựa trên công bằng xã hội và tôn trọng lẫn nhau”, MCD đã xây dựng các chiến lược can thiệp khác nhau nhằm tập trung vào những ưu tiên sau:
Xây dựng và củng cố năng lực
Tổ chức các khoá tập huấn và tập huấn nâng cao những năng lực cần thiết cho cộng đồng và cán bộ địa phương liên quan để nâng cao khả năng làm chủ trong việc đa ra các quyết định cũng như tham gia hỗ trợ chính quyền địa phương trong công tác quản lý. Những kỹ năng liên quan gồm có:
- Kỹ năng thực thi pháp luật
- Kỹ năng lãnh đạo cộng đồng.
- Kỹ năm lập kế hoạch công việc và tài chính
- Kỹ năng xây dựng kế hoạch hoạt động.
MCD cũng đã cung cấp một số kiến thức, kỹ năng liên quan khác cho cọng đồng nhu: kỹ năng nuôi cấy san hô, điều tra nguồn lợi thuỷ sản, kỹ năng thu nhập thông tin. MCD mong muốn thông qua những hoạt động này sẽ lôi kéo cộng đồng tham gia nhiều hơn vào công tác nghiên cứu khoa học, hướng tới công tác nghiên cứu có sự tham gia.
Bên cạnh đó, MCD còn tổ chức các đợt tham quan học tập để trao đổi, học hỏi kinh nghiệm với các cộng đồng địa phương khác. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất chính là tạo cơ hội để cộng đồng được thực hành các kỹ năng cũng như the4ẻ hiện năng lực được đào tạo. Chính vì vậy, trong các hoạt động can thiệp của MCD, cộng đồng luôn luôn được mời tham gia với tư cách là đối tác thực hiện bên cạnh các đối tác chính quyền địa phương khác. Quá trình này sẽ hỗ trợ rất tốt cho việc đánh giá hiệu quả sử dụng các năng lực được đào tạo, làm cơ sở để xây dựng kế hoạch tập huấn củng cố và nâng cao tiếp theo.
Nâng cao nhận thức
Đây cũng là công tác xuyên suốt đựoc tổ chức dưới dạng hình thức khác nhau (chính thức hoặc không chính thức) trong quá trình thực thi các can thiệp. Trước hết cần phải lôi kéo cộng đồng tham gia vào những sự kiện mà cộng đồng quan tâm để từ đó lồng ghép công tác tuyên truyền, phổ biến kiến thức. Đó là những cuộc thi biểu diễn văn nghệ, viết nhạc & thơ, bài báo tham luận, các sự kiện kỷ niệm quốc tế liên quan đến môi trường như Ngày môi trường Thế giới (ngày 5 - 6), Ngày Đa dạng sinh học Thế giới (ngày 22 - 5), Ngày làm sạch biển Quốc tế (ICC)... Thông qua các hoạt động này, MCD đã tạo cơ hội khuyến khích cộng đồng phát huy các sáng kiến, nâng cao vai trò, trách nhiệm của cộng đồng trong công tác bảo vệ và giữ gìn môi trường tự nhiên của địa phương.
Với mong muốn nâng cao vị thế cộng đồng, công tác nâng cao nhận thức được MCD coi như là một cách tiếp cận lâu dài và bền vững để tăng cường mức độ tham gia (hình 1) và sự quan tâm nhiều hơn của cộng đồng trong các hoạt động bảo vệ môi trường, quản lí tài nguyên thiên nhiên và xây dựng cuộc sống hoà hợp với thiên nhiên.
Tăng cường đối ngoại
Tăng cường sự trao đổi thông tin giữa cộng đồng và các chuyên gia, các cơ quan chức năng và chính quyền địa phương thông qua các cuộc đối thoại chuyên đề là cách làm mà MCD đang áp dụng ở hai vùng dự án (xã Giao Xuân, huyện Giao Thuỷ, tỉnh Nam Định và xã Vạn Hưng, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hoà). Những cơ quan chuyên môn đã từng tham gia vào đối thoại là các Viện nghiên cưúu như Viện Hải Dương học, Viện Nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản III, Viện Kinh tế và Quy hoạch thuỷ sản, Cục KHai thác và Bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản. Những cơ hội đối thoại này không chỉ giúp cho cộng đồng được bổ sung kiến thức, tiếp cận kỹ thuật mới mà còn cung cấp những thông tin phản hồi thực tế cho các chuyên gia, các nhà nghiên cứu.
Bảo vệ và khai thác các giá trị bản địa
Xây dựng mô hình khu bảo tồn biển nho do cộng đồng quản lý là một cách tiếp cận bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản địa phương, gắn bảo tồn với phát triển sinh kế. Khu bảo tồn biển Rạn Trào do cộng đồng xã Vạn Hưng quản lí cùng với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và Tổ chức MCD đang phát huy quyền làm chủ của cộng đồng trong quản lý nguồn tài nguyên biển. Thông qua mô hình này, cộng đồng xã Vạn Hưng được tổ chức và tham gia vào rất nhiều hoạt động, thể hiện sự chủ động, nhiệt tình của một cộng đồng dân cư ven biển có hiểu biết, nhận thức tốt về môi trường, đặc biệt trong các mảng công việc như bảo vệ Rạn Trào (Nhóm hạt nhân); tuyên truyền (Nhóm tuyên truyền); Vận hành du lịch sinh thái (Nhóm nòng cốt du lịch sinh thái).
Dựa trên những thành quả bảo vệ thiên hiên ở các vùng dự án, MCD đã và đang hỗ trợ cộng đồng xây dựng mô hình du lịch sinh thái cộng đồng ở Khu bảo tồn biển Rạn Trào và các xã vùng đệm của Vườn Quốc gia (VQG) Xuân Thuỷ. Theo đó người dân được đào tạo, cung cấp các kiến thức, kỹ năng vận hành du lịch sinh thái gắn với việc phát huy các kiến thức bản địa. MCD và các chuyên gia hỗ trợ việc xác định sản phẩm và xây dựng chiến lược tiếp thị nhằm lôi kéo khách du lịch. Thông qua việc sử dụng và khai thác các giá trị văn hoá môi trường, bản đại cũng như các quan hệ truyền thống lâu đời của các địa phương, MCD mong muốn sẽ giúp khơi gợi niềm tự hào và lòng yêu quê hương của những người dân địa phương, từ đó nâng cao ý thức, gắn bó trách nhiệm giữ gìn và bảo vệ bản sắc văn hoá và các giá trị tài nguyên của địa phương mình.
Vai trò trong việc kết nối các nguồn lực.
Bên cạnh việc trực tiếp đi sâu, sát cánh hỗ trợ các cộng đồng nghèo ven biển thông qua các hoạt động trực tiếp do cán bộ và chuyên gia của MCD tổ chức thực hiện như đã nêu ở phần trên, MCD đã và đang tích cực thực hiện vai trò cầu nối giữa các cơ quan, đơn vị cá nhân, cộng đồng trong và ngoài nước để góp phần phát huy hiệu quả tổng hợp của các nguồn lực phục vụ cho mục đích phát triển bền vững vùng ven biển.
Trước hết phải nói đến việc huy động các lực lượng khoa học để cùng với MCD góp phần đẩy mạnh công tác nghiên cứu và phát triển khoa học công nghệ biển của đất nước. Một điều dễ nhận thấy tại các địa bàn dự án của MCD là sự có mặt khá thường xuyên của các nhà khoa học, các nghiên cứu sinh và sinh viên trong và ngoài nước. Họ đến thông qua sự kết nối của MCD. MCD luôn đề cao vai trò của các nghiên cứu khoa học và ứng dụng của chúng vào đời sống thực tế. Bảo tồn thiên nhiên, phục hồi hệ sinh thái rạn san hô, rừng ngập mặn, duy trì và phát triển nguồn lợi ven biển, gắn với phát triển sinh kế cải thiện đời sống theo hướng bền vững cho cộng đồng ven biển... là những đề tài nghiên cứu mà MCD định hướng và khuyến khích các nhà nghiên cứu thực hiện tại các tỉnh Nam Định, Khánh Hoà và tương lai sẽ mở ra tại các địa bàn khác như Thái Bình, Quảng Nam, Ninh Thuận.
Với những nghiên cứu thực sự thiết thực, MCD có cơ chế hỗ trợ kinh phí và nhân lực, tạo điều kiện liên hệ các đối tác và cộng đồng nhân dân, nhằm thúc đẩy tiến độ và kết quả nghiên cứu đáp ứng nhu cầu của địa phương và cộng đồng ven biển. Trong thời gian ba năm tới, sẽ có một nghiên cứu bậc tiến sĩ, sáu nghiên cứu bậc thạc sĩ và sáu nghiên cứu chuyên sâu được MCD hỗ trợ theo cơ chế này.
Bên cạnh việc hỗ trợ thực hiện các nghiên cứu, MCD còn tạo điều kiện để các nhà khoa học mang những kết quả nghiên cứu, những thành tựu khoa học tiến bộ và phù hợp với điều kiện và nhu cầu của vùng ven biển đến với cộng đồng và các cấp chính quyền tại các địa bàn dự án của MCD. Các cơ quan khoa học hàng đầu về biển, thuỷ hải sản và môi trường biển của Việt Nam như Viện Kinh tế và Quy hoạch thuỷ sản, Viện Nghiên cứu hải sản, Viện Nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản I, II, III, Viện Hải dương học, Viện Tài nguyên và Môi trường biển, đại học Nha Trang, Trung tâm Nghiên cứu Rừng ngập mặn... là những đối tác nhiều năm của MCD và thông qua MCD đã trở nên rất gần gũi và gắn bó với các địa phương nơi MCD triển khai các hoạt động của mình. Một số tổ chức quốc tế như Trung tâm Nghề cá thế giới (WorldFish Center), Viện Nghiên cứu biển thuộc Đại học Amsterdam, cũng được MCD huy động tham gia các nghiên cứu và giúp giới thiệu những kiến thức và công nghệ mới cho địa phương.
Song song với huy động nguồn lực con người và sức mạnh khoa học - kỹ thuật, MCD cũng đã có những thành công trong huy động các hỗ trợ tài chính từ các nguồn khác nhau và kết hợp với các dự án, chương trình để triển khai các sáng kiến phục vụ sự nghiệp bảo vệ môi trường biển và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững của người dân ven biển.
MCD đã xây dựng và duy trì mối quan hệ hợp tác với nhiều tổ chức phi chính phủ và quỹ phát triển trên thế giới và nhận được sự hỗ trợ tài chính và kỹ thuật của họ cho những sáng kiến của MCD tại vùng ven biển Việt Nam. Hiện nay MCD trực tiếp triển khai các dự án do quốc tế tài trợ với trị giá khoảng 3 trăm triệu đô la Mỹ mỗi năm. Nếu xét đến bản chất các dự án này là phục vụ tăng cường năng lực phát triển chứ không phải các dự án đầu tư cơ bản, thì đây là khoản kinh phí không nhỏ và MCD luôn nỗ lực để phát huy cao nhất hiệu quả của nó.
Tại những địa phương mà MCD đang tác nghiệp, còn có những hoạt động do các cơ quan khác khởi xướng và thực hiện, ví dụ ở Nam Định có Dự án Quản lí tổng hợp vùng bờ, Liên minh đất ngập nước quốc tế, Tổ chức bảo tồn chim thiên nhiên quốc tế, Trung tâm Nghiên cứu Rừng ngập mặn... hay ở Khánh Hoà có Dự án Hỗ trợ Nuôi trồng thuỷ sản (SUMA). Trong điều kiện nhiều bên cùng tham gia, là một tổ chức phi chính phủ MCD được tin cậy làm cầu nối để kết hợp các chương trình, dự án thành những tiếp cận tổng thể, nhờ đó nâng cao hiệu quả hỗ trợ. MCD cũng đang tiến hành những đánh giá và rà soát để đảm bảo các hỗ trợ đó phù hợp và bổ trợ cho các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội do chính địa phương xây dựng và triển khai.
Kết nối các địa phương ven biển để tạo dựng mạng lưới, phổ biến kinh nghiệm và nhân rộng mô hình cũng là một công tác được MCD chú trọng và các địa phương tham gia tích cực. Mô hình du lịch sinh thái (DLST) dựa vào cộng đồng, khai thác giá trị cảnh quan và sinh thái của các hệ sinh thái ven biển đặc thù từ điểm khởi đầu Giao Xuân (Nam Định) đang được phổ biến cho Vạn Hưng (Khánh Hoà) và sắp tới là Nam Phú (Thái Bình). Mô hình khu bảo tồn biển (KBTB) do địa phương quản lí lần đầu áp dụng tại Vạn Hưng (KBTB Rạn Trào) được nhiều tỉnh ven biển miền Trung quan tâm và học tập. Hiện nay, Tam Hải (Quảng Nam ) và Phước Dinh (Ninh Thuận) đang bước đầu áp dụng mô hình này với sự hỗ trợ của MCD. MCD cũng xúc tiến tìm kiếm hỗ trợ quốc tế về kỹ thuật và hy vọng là sẽ góp phần xây dựng một mạng lưới các KBTB do địa phương quản lí tại vùng bờ Việt Nam .
Vai trò trong việc tác động chính sách và phổ biến chính sách
Những năm qua, trước những đòi hỏi của sự nghiệp phát triển đất nước, hệ thống chính sách về biển, môi trường biển và phát triển vùng ven biển đang từng bước được tăng cường và hoàn thiện. Nhà nước có chủ trương khuyến khích các tổ chức dân sự tham gia vào quá trình đó. Là một tổ chức phi chính phủ, MCD luôn tích cực đóng góp cho công tác này thông qua nhiều hình thức khác nhau và ở nhiều cấp khác nhau.
Với thế mạnh luôn đi sâu đi sát với dân, MCD hỗ trợ để nâng cao nhận thức và hiểu biết của người dân về những chủ trương chính sách hiện hành của Nhà nước, đồng thời giúp cho tiếng nói của cộng đồng dân cư ven biển, đặc biệt là nhóm ngư dân và phụ nữ nghèo, đến với các cấp chính quyền địa phương nhanh và chính xác. Việc này được thực hiện thông qua các hoạt động định kỳ như tập huấn về chính sách, pháp luật về môi trường biển, quản lí khai thác và nuôi trồng thuỷ hải sản, tổ chức các cuộc đối thoại giữa cộng đồng và chính quyền cấp xã, huyện tại các công cụ truyền thông như tờ rơi, tờ dán, truyền thanh, truyền hình, các báo cáo khuyến nghị về những vấn đề cần quan tâm tăng cường quản lý tại vùng bờ, cũng được MCD sử dụng.
Bên cạnh đó, xây dựng mô hình quản lý theo tiếp cận mới và tạo đà nhân rộng, phổ biến, hoàn thiện, cũng là phương thức mà MCD mong muốn góp phần cải tiến chính sách về quản lí tài nguyên và môi trường vùng bờ. Khu bảo tồn biển Rạn Trào là một mô hình như vậy. Ở đó, cách tiếp cận đồng quản lí nguồn lợi thuỷ sản dựa vào cộng đồng được thử nghiệm và thu được những thành công bước đầu và được sự quan tâm ủng hộ của nhiều bên. Từ đó, các chính sách quốc gia về KBTB cũng đã có lưu ý đến kế hoạch xây dựng khung điều lệ đồng quản lí thủy sản mà KBTB Rạn Trào được chọn là trường hợp điển hình. MCD hy vọng sẽ tiếp tục đóng góp công sức và tiếng nói trong những nỗ lực này.
Huy động trí tuệ và tinh thần tập thể cùng chí hướng để nhân thêm sức mạnh trong sự nghiệp chung là một trong những quan tâm của MCD. Chính vì vậy, MCD luôn tìm kiếm tiếng nói chung với các tổ chức đồng nghiệp phi chính phủ Việt Nam và quốc tế, như WWF, IUCN, FFI, ENV... trong các diễn đàn để có sự đối thoại và phản biện tích cực đối với hoạt động của các cơ quan chính phủ. Các cuộc họp Xanh do MCD khởi xướng và duy trì định kỳ 3 tháng 1 lần là một trong những diễn đàn như vậy. Thông qua diễn đàn như thế, các bên hiểu biết nhau hơn và những khuyến nghị của các tổ chức dân sự, được xây dựng từ những kiểm định thực tế và có cơ sở khoa học, cũng được các cơ quan chính phủ đánh giá cao và có nhiều cơ hội để biến thành những chuyển biến trong hệ thống pháp luật và chính sách.
Một số đề xuất, kiến nghị
Qua kinh nghiệm thực tế, MCD đề xuất với các cơ quan chính phủ tạo cơ chế để các tổ chức phi chính phủ có thể tham gia phản biện quá trình hình thành chính sách thông qua các bài học thực tế.
Phần lớn các chương trình dự án của các tổ chức phi chính phủ đều ở qui mô nhỏ và ở mức thử nghiệm, tuy nhiên lại sát với cộng đồng. Các mô hình cần được thiết kế ngay từ đầu sát với các chương trình trọng điểm của quốc gia. Điều đó giúp việc đánh giá và nhân rộng bằng nguồn lực Nhà nước đảm bảo tính bền vững của mô hình.
Các bộ các cơ quan chính phủ nên chủ động học hỏi từ các tổ chức phi chính phủ, chia sẻ kinh nghiệm về cách làm, cách tiếp cận cộng đồng và ngược lại các cán bộ của các tổ chức phi chính phủ nên chủ động tìm hiểu thông tin chính thống từ các cơ quan chính phủ về các vấn đề có liên quan.
Cần có cơ quan đầu mối quốc gia về biển. Cơ quan này cần sáng tạo để có thể huy động nguồn lực, sự tham gia của các tổ chức phi chính phủ có đóng góp trong nền kinh tế biển đất nước.
Nguồn: Biển Việt Nam , 12 - 2007, tr 39.