Vai trò cá nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay
Triết học Mác coi con người hiện thực là một chủ thể thống nhất, bao gồm cái tự nhiên và cái xã hội, cái Tôi và cái nằm ngoài Tôi, cái đơn nhất và cái phổ biến..., toàn bộ những cái đó tạo thành cá nhân với tư cách một chỉnh thể đơn nhất mang giá trị xã hội. Ph.Angghen, trong tác phẩm "Chống Đuyring ", đã khẳng định rằng, xã hội không thể nào tự giải phóng cho riêng mình được nếu không giải phóng cho mỗi cá nhân riêng biệt. C.Mác cũng đã từng nhấn mạnh, chỉ khi nào con người cá nhân hiện thực được tự do thay đổi mọi hoạt động của mình, không còn bị lệ thuộc vào thứ lao động đã khiến cho họ không có được tự do thật sự, khiến cho họ trở nên phiến diện, méo mó... thì lao động mới biến thành hoạt động tự giác và con người mới có thể chuyển từ "vương quốc của tất yếu sang vương quốc của tự do". Như vậy, có thể nói, trong quan niệm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác, muốn giải phóng xã hội thì phải bắt đầu giải phóng cho mỗi cá nhân; mọi cá nhân đều hành động một cách tự giác thì mới có thể xóa bỏ được sự đối lập giữa cá nhân và xã hội. Không chỉ thế, các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác còn luôn khẳng định mỗi con người là một cá nhân đơn nhất, độc đáo, không ai giống ai, dù họ có bị chi phối bởi các mối quan hệ xã hội thì nét độc đáo, riêng biệt của cá nhân cũng không bao giờ mất đi mà trái lại càng phát triển phong phú hơn, rực rỡ hơn. Cá nhân không phải là hiện tượng ngẫu nhiên, bắt nguồn từ cái bẩm sinh thần bí, mà là sản phẩm của xã hội. Vì thế C.Mác đã khẳng định:
"Một liên hợp mà trong đó sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triền tự do của tất cả mọi người". Con người càng tham gia vào đời sống xã hội bao nhiêu thì họ càng có khả năng thừa kế và tiếp thu những tinh hoa văn hóa của nhân loại và truyền thống của dân tộc càng làm cho thế giới riêng của mình và kinh nghiệm sống của mình thêm phong phú, đa dạng và uyển chuyển. Điều đó chứng tỏ rằng, xã hội càng phát triển bao nhiêu nó càng làm cho sự phát triển của cá nhân thêm phong phú bấy nhiêu.
Trong công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay, khi đưa ra chủ trương xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đảng ta khẳng định mục đích của sự phát triển nền kinh tế này là nhằm giải phóng mọi tiềm năng, tạo ra những tiền đề kinh tế - xã hội, khai thác triệt để và có hiệu quả mọi nguồn lực của đất nước, tạo ra mối quan hệ, hợp tác với các nước trong khu vực và trên thế giới, tạo điều kiện để học hỏi và tiếp thu những thành quả văn minh của nhân loại. Hơn 20 năm đổi mới dưới tác động của cơ chế kinh tế mới, lấy lợi ích làm thước đo và động lực của sự phát triển, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã đem lại sinh khí mới cho sự phát huy cao nhất và có hiệu quả nhất và có hiệu quả nhất nguồn lực con người. Theo đó, vai trò cá nhân cũng được khẳng định, được trân trọng và dần trả lại dáng vẻ và bản tính đích thực của nó trong đời sống và trong cộng đồng xã hội. Trên nhiều phương diện, ở nước ta hiện nay, con người với tư cách cá nhân đang được thể hiện mình với tất cả sức mạnh và vẻ kỳ diệu của nó, đặc biệt, trong việc phát huy tài năng và trí tuệ của mỗi chủ thể.
Con người, xét về bản chất là luôn luôn sáng tạo. Hoạt động sáng tạo cơ bản nhất của con người là lao động sản xuất ra của cải vật chất. Con người không chỉ tìm kiếm trong tự nhiên một cách trực tiếp những vật phẩm cần thiết, mà trong quá trình tồn tại và phát triển của mình, con người còn sáng tạo ra "giới tự nhiên thứ hai" như C.Mác đã nói, và cùng với quá trình đó, sáng tạo ra chính bản thân con người. Thực tiễn hoạt động của con người là quá trình mang tính tự nhiên, phổ biến, biến con người thành con người xã hội, con người văn hóa.
Con người Việt Nam đã sống hàng nghìn năm dưới chế độ phong kiến, với sự thống trị hà khắc của thần quyền, vương quyền trong một nền kinh tế nông nghiệp sản xuất nhỏ, lạc hậu. Chính điều đó đã làm cản trở tầm nhận thức và trình độ của con người Việt Nam, khiến cho con người Việt Nam không thoát ra khỏi tầm nhận thức ở mức độ tình cảm, tư duy kinh nghiệm. Trong mỗi cá nhân, sự cần cù, chịu khó lấn át sự tìm tòi cải tiến, chủ nghĩa kinh nghiệm thay cho lý luận khoa học, vui với cái nghèo thanh bạch, mơ mộng với thiên nhiên, mà không cố gắng vươn lên để thay đổi cuộc sống, tìm ra cái mới, cái tiến bộ. Khi đó, sự nhẫn nhục chịu đựng gian khổ khó khăn được xem là "một nét đẹp đạo đức đáng trân trọng", thậm chí còn được xem như là một triết lý sống cần noi gương. Cả xã hội hành động theo "lệ làng " hơn là theo "phép nước", nên con người Việt Nam bị kìm hãm, không phát huy được vai trò chủ thể sáng tạo của mình.
Sự chuyển đổi nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Namlà bước chuyển đổi mang tính chuẩn mực và phổ quát nhằm tìm ra những giá trị cho tiến bộ của con người, cho xã hội Việt Nam chúng ta. Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và đang mở ra nhiều hướng mới, với những chuẩn mực giá trị mới, phù hợp với bản chất và nhu cầu phát triển con người trong xã hội hiện đại.
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã làm thay đổi một bước hết sức quan trọng trong nhận thức và trong cách đánh giá vai trò từ trước tới nay, từ lối suy nghĩ tiểu nông, manh mún từng tồn tại hàng nghìn năm sang kiểu tư duy năng động, khách quan của xã hội, đem lại lối suy nghĩ theo cách làm ăn lớn, không chỉ nghĩ đến lợi ích một cách chung chung mà là những lợi ích thiết thực trước mắt và lâu dài.
Trong công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay, ngoài nhân tố kinh tế ảnh hưởng đến cách nghĩ, cách làm của cá nhân, còn nhân tố nữa cũng có ảnh hưởng không nhỏ - đó là tư tưởng Nho giáo mà sau nhiều năm đổi mới, vẫn còn tồn tại và còn khả năng tồn tại lâu dài. Tư tưởng này vốn là hệ tư tưởng đã tồn tại lâu dài và khá phổ biến trong xã hội Việt Nam . Nó đã thấm sâu trong tư duy, trong nhận thức, trong cách đánh giá về cái tư hữu, cái cá nhân của con người Việt Nam . Đến nay, con người Việt Nam , với những mức độ nhất định, vẫn còn tư tưởng thiên lệch, đề cao cái danh mà xem thường cái thực, đề cao cái tinh thần mà coi nhẹ vật chất. Đó là một trong những nguyên nhân sâu xa làm cho xã hội ta thời gian qua có thể vì sự "giàu về tinh thần mà không chú ý đến vấn đề làm giàu vật chất. Đó cũng là nguyên nhân khiến cho chủ trương tôn vinh doanh nhân của Đảng và nhà nước ta đang trở thành trào lưu còn tính chất hình thức, mà không thấy sự cần thiết thực sự phải có những nhà doanh nghiệp lớn đủ sức cạnh tranh với những doanh nghiệp nước ngoài.
Hiện nay, khoa học và công nghệ hiện đại đang phát triển với tốc độ vũ bão và thể hiện vai trò to lớn của nó trong sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc trên thế giới. Loài người đang thực hiện những bước nhảy vĩ đại, nhất là sự phát triển của công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ nanô... đang làm đảo lộn những dự đoán thiên tài, vượt xa những điều kỳ diệu mà người xưa chỉ có trong mơ ước. Chính vì thế, bước sang giai đoạn lịch sử mới, giá trị cá nhân cần thiết phải được đề cao với tư cách chủ thể sáng tạo để cá nhân phát huy được vai trò của mình thì các cá nhân phải thể hiện được: Thứ nhất, cần có tư duy khoa học, năng động; thứ hai, với tư cách chủ thể của hoàn cảnh, mỗi cá nhân cần đặt ra yêu cầu sáng tạo và có hiệu quả trong hoạt động thực tiễn và các hình thức hoạt động khác trong đời sống con người và trong sinh hoạt văn hóa tinh thần.
Ngày nay, loài người đang chứng kiến những bước nhảy vọt về tri thức, do đó đòi hỏi mỗi cá nhân phải hết sức năng động, kịp thời nắm bắt thông tin, khái quát, xử lý thông tin nhằm phụ vụ cho nhu cầu nhận thức và hành động thực tiễn của mình. Thực tế cuộc sống đang diễn ra hết sức sôi động, cái hôm qua còn là cái mới thì hôm nay, nó đã bị vượt qua, nhường chỗ cho sự vật mới ra đời. Mỗi sự vật, hiện tượng luôn tiềm ẩn trong nó những khả năng hình thành cái mới. Vì vậy, mỗi cá nhân khi xem xét thế giới và hành động phải xuất phát từ thực tế khách quan, đối với nước ta thì cần phải lấy "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh" làm mục tiêu phấn đấu cho mọi thành viên trong xã hội, là tiêu chí để đánh giá hành động của mỗi cá nhân trong việc thúc đẩy sự phát triển của đất nước.
Một thực tế hiện đang diễn ra là, chủ nghĩa bình quân đã từng tồn tại lâu dài trong đời sống của xã hội có nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp, giờ đang bị quy luật thị trường phá vỡ để nhường chỗ cho một cách nhìn nhận mới. Đó là sự phá vỡ tính bình quân với nguyên tắc luôn phấn đấu cho sự vượt trội, mà về thực chất, là vươn tới công bằng, bình đẳng; mọi hưởng thụ và đãi ngộ đều dựa trên tài năng và cống hiến. Chính tiêu chí này đã tấn công vào sự lười biếng, tính ỷ lại, làm hình thành trong xã hội một yêu cầu mới, đó là sự vươn lên chiếm lĩnh những đỉnh cao trong mọi lĩnh vực hoạt động của từng cá nhân.
Bên cạnh đó, sự cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường cũng làm nảy sinh không ít những vấn đề phức tạp do tác động tiêu cực của nó. Cơ chế thị trường mở ra và thúc đẩy tính năng động trong cuộc sống của toàn xã hội; nó cổ vũ các tài năng phấn đấu cho lợi ích, trong đó lợi ích cá nhân được quan tâm và trở thành động lực trực tiếp, từ đó góp phần quan trọng vào lợi ích cộng đồng. Tính chất cạnh tranh cao độ của kinh tế thị trường, việc đề cao phẩm chất linh hoạt, chính xác của nó luôn đòi hỏi sự gia tăng trí thông minh, hàm lượng trí tuệ trong mọi lĩnh vực hoạt động sống của người lao động. Đây cũng là một bước tiến hết sức quan trọng để xã hội Việt Nam dần có được những thay đổi căn bản trong đời sống xã hội. Mẫu người "anh hùng" ngày nay còn là những người dám phá vỡ định kiến, vượt lên những hạn chế truyền thống, đưa lại thành tựu vượt bậc trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Do vậy, giá trị cá nhân trong nền kinh tế thị trường không còn bị miệt thị hay bị đối xử như một "tội lỗi", mà đang được đề cao bên cạnh giá trị cộng đồng, tồn tại hài hòa với giá trị cộng đồng. Vai trò cá nhân được khẳng định và được quan tâm đúng mức hơn, được cổ vũ như một yếu tố, một khâu có ý nghĩa quyết định trong việc thực hiện các nhiệm vụ của xã hội trong thời đại ngày nay. Nhận thức sâu sắc được ý nghĩa quan trọng đó, Đảng và Nhà nước ta đã xác định phát triển con người là mục tiêu, là động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội, là sự nghiệp của con người, do chính con người thực hiện; đồng thời, lấy sự phát triển kinh tế - xã hội phục vụ cho sự tiến bộ của chính con người.
Cơ chế kinh tế thị trường mở ra một không gian rộng lớn cho sự phát triển cá nhân, phù hợp với quy luật chung của tiến bộ xã hội - đó là việc được tự do sản xuất, kinh doanh. Sự tự do sản xuất, kinh doanh trong cơ chế thị trường vận hành theo tiêu chí: con người với tư cách động lực và mục tiêu đã giải phóng cao độ năng lực, khả năng cá nhân cũng như sự giải phóng năng lực của toàn thể nhân dân lao động. Điều đó cũng có nghĩa là, tất cả những gì có thể tạo ra điều kiện cho sự giải phóng con người với tư cách cá nhân tự do sáng tạo đều trở thành những giá trị cao đẹp.
Do vậy, có thể nói sự chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã dẫn đến sự thay đổi của xã hội và con người. Con người, trong sự đòi hỏi và tất yếu của lịch sử, đã hình thành những cá nhân - chủ thể sáng tạo. Quá trình đó đã đưa con người từ phục tùng chuyển sang tự chủ, tự lập và sáng tạo, từ tình cảm sang duy lý, từ hòa tan vào cộng đồng chuyển sang tôn trọng cá nhân và bản sắc, bản lĩnh cá nhân. Đây được xem là phương hướng cơ bản cho việc phát triển nhân cách trong thời đại ngày nay, phù hợp với xu thế và sự đòi hỏi tất yếu của kinh tế, của xã hội. Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi chúng ta phải nhạy bén, năng động trong quá trình tìm tòi để phát triển về mọi mặt, ngày càng nâng cao địa vị và sức mạnh cá nhân với tư cách chủ thể sáng tạo và hài hòa trong cộng đồng xã hội.
