Vài nét về chủ nghĩa thực dụng Mỹ

1. Đặt vấn đề

Trong các trào lưu triết học hiện đại ở Mỹ thì chủ nghĩa thực dụng là trường phái tiêu biểu nhất. Chủ nghĩa thực dụng ra đời cùng với tiến trình phát triển của nước Mỹ hiện đại, và có tác động không nhỏ đến sự hùng cường của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ. Người Mỹ coi chủ nghĩa thực dụng là một công cụ hữu hiệu bậc nhất để khẳng định bản sắc và phát huy nội lực cho phát triển. Qua thời gian, chủ nghĩa thực dụng trở thành linh hồn của dân tộc Mỹ vì rằng, chính chủ nghĩa thực dụng đã góp phần tạo nên bản sắc văn hóa nổi trội trong một quốc gia đa văn hóa, đa sắc tộc.

2. Nội dung

2.1. Quá trình hình thành và phát triển của chủ nghĩa thực dụng Mỹ

Xu hướng nổi trội của người Mỹ (kể cả phương Tây) là thực chứng. Vì thế, những lý thuyết được tin dùng nhất phải là những lý thuyết được kiểm nghiệm bằng chính sự cảm nhận của mỗi cá nhân. Giá trị cá nhân với người Mỹ được xếp hàng đầu trong dòng nhân sinh - xã hội.

Chủ nghĩa thực dụng là một loại thực chứng vì chủ trương ban đầu phải là miêu tả cho được sự thật kinh nghiệm, có mục tiêu giành lấy hiệu quả thực tế. Và như vậy, chủ nghĩa thực dụng kế thừa gần trọn vẹn chủ nghĩa kinh nghiệm và chủ nghĩa hiện tượng của D. Hume, coi căn cứ khoa học tự nhiên thực nghiệm là cơ sở lý luận của triết học, lãng tránh vấn đề cơ bản của triết học, mang tham vọng cải tạo lại triết học truyền thống.

Nếu triết học là tinh th ần của thời đại thì chủ nghĩa thực dụng chính là sự thể hiện tập trung tinh thần của nước Mỹ. Đối với nước Mỹ, chủ nghĩa thực dụng là một loại “đặc sản tinh thần”. Vì vậy, “nếu nói có một loại triết học nào trên thế giới bắt nhịp chặt chẽ nhất với mạch đập của thời đại, trước hết cần nêu lên triết học chủ nghĩa thực dụng của nước Mỹ. Chủ nghĩa thực dụng Mỹ là linh hồn của tinh thần Mỹ được nẩy sinh theo tiếng gọi của thời đại Mỹ, có chung số phận với sự phát triển của xã hội Mỹ, trở thành triết học nhân sinh của người Mỹ”.

Chủ nghĩa thực dụng là biến thể của một nền triết học mới. Đây là một thực tế có căn cứ khách quan, khoa học bởi vì chính sự phát triển vượt bậc để trở thành cường quốc kinh tế của nước Mỹ vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX là cơ sở cho sự hình thành và phát tri ển của chủ nghĩa thực dụng và chính học thuyết này đã tạo nên sức mạnh tiềm ẩn ẩn chứa trong xã hội, làm cơ sở cho đời sống tinh thần, dung hợp được với ý chí “vươn vượt” của người Mỹ.

Chủ nghĩa thực dụng xuất hiện ở quốc gia mà ở đó, tự do được xem là biểu tượng. William James đã ví chủ nghĩa thực dụng như ánh hào quang mới trong triết học: “thật giống như tia chớp trong đêm tối mù mịt vậy!”

Nguồn gốc ra đời của chủ nghĩa thực dụng là từ "câu lạc bộ siêu hình" của trường Đại học Harvard (1871). Theo C.S. Pierce, câu lạc bộ này có tên gọi như vậy là “để tránh xa mọi người mà nó cần tránh xa”, nhưng thực chất nó nhằm diễn tả hai vấn trọng tâm và có tính thời sự:

Thứ nhất, ông khẳng định, thành luỹ chủ nghĩa duy tâm khách quan của Heghen một thời thống trị trong triết học thì nay đã hết vai trò lịch sử và đã đến lúc phải lui vào hậu trường, nhường lại sân khấu cho “sự diễn xuất hợp thời thượng”.

Thứ hai, thuật ngữ có tên gọi“siêu hình học” trước đây có lúc bị khinh miệt và phỉ báng nhưng nay người ta phải thoả hiệp và chấp nhận nó. Vì vậy, danh từ “siêu hình học” vào thời khắc đó được người ta cắt nghĩa làm hai rằng: “một nửa trào lộng và một nửa xấc xược”.

Những thành viên đầu tiên xây dựng “câu lạc bộ siêu hình” gồm có nhà sử học J. Fiske, Luật sư O. W. Holmes, thẩm phán J. Warrner, nhà luật học N.J. Green, mục sư Aponte, nhà tâm lý học Wright cùng C.S. Pierce và W. James. Những người này nhóm họp lại với nhau một tháng hai lần và tranh luận về tất cả những vấn đề mà họ thích, đặc biệt là những vấn đề sát thực cuộc sống.

Chủ nghĩa thực dụng chính thức trở thành học thuyết khi C.S.Pierce đưa ra tiểu luận: “Làm thế nào để tư tưởng của ta sáng sủa” và một bài viết “Sự xác định của tín người” đăng trên Nguyệt san khoa học phổ thông - 1878. Đây chính là nh ững viên gạch đầu tiên đặt nền móng cho tư tưởng thực dụng Mỹ. Có thể dễ dàng nhận thấy W. James là người đầu tiên quan niệm chủ nghĩa thực dụng như là một hệ thống triết học mới phù hợp với lối sống và tình cảm của người Mỹ. Trong bài “Khái niệm triết học và hiệu quả thực tế” ông đã trình bày v ề chủ nghĩa thực dụng, và thừa nhận, chính C.S. Pierce là người phát minh ra chủ nghĩa thực dụng, còn ông chỉ là người làm sáng tỏ công lao của C.S.Pierce. Tên g ọi như thế, theo C.S. Pierce không phù h ợp   và ông đổi thành “chủ nghĩa thực hiệu” để phân biệt với “chủ nghĩa thực dụng” của W. James.

Không chỉ C.S. Pierce và W. James bất đồng với nhau mà bản thân các nhà thực dụng trong quá trình xây dựng triết thuyết không thống nhất được với nhau về tên gọi. Vì thế, W.J ames thì g ọi là “chủ nghĩa đa nguyên”, Schiller thì gọi là “chủ nghĩa nhân đạo”, Seamen thì gọi là “chủ nghĩa triển vọng”, còn J. Dewey thì gọi là “chủ nghĩa công cụ”. Nhưng dù thế nào thì đó cũng chỉ là cách thuật lại của từng người mà thôi, bởi vì C.S.Pierce được xác định là người khởi sự cho một sự phát triển. Chính ông đã sáng lập ra chủ nghĩa thực dụng. Công lao lớn nhất của C.S.Pierce là hệ thống hoá các phương pháp và khái quá hoá về lý luận được nêu lên trong “câu lạc bộ siêu hình”.

Chủ nghĩa thực dụng, về thực chất chịu ảnh hưởng của các tư tưởng triết học trước đó như: Socrat, J.Locker, Bercly, D.Hume, Kant, Holbach và kể cả Nietzsche,... trong đó có c ả những tư tưởng của chủ nghĩa kinh nghiệm, chủ duy danh, chủ nghĩa vị lợi, chủ nghĩa thực chứng.

Về mặt thuật ngữ: chủ nghĩa thực dụng (Pragmatism) có căn cứ trong từ “Pragma” (Hy L ạp) mang hàm nghĩa “thực tiễn”, “hành động”. Trong khi đó, thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý, và hành động là nguyên nhân dẫn tới hậu quả. Chủ nghĩa thực dụng đã nhạy bén nắm lấy căn cứ này làm mục tiêu. Vì vậy, một số triết gia thực dụng đã lớn tiếng tuyên bố triết học của mình là “triết học thực tiễn”, “triết học hành động” hay là “triết học đời sống”. Tuy nhiên, “hiện thực” mà chủ nghĩa thực dụng nói đến chỉ là hiện thực mà con người (chủ thể) đã trải qua, đã xử lý, đã cải tạo, và hoàn toàn mang tính ch ủ quan. Với chủ nghĩa thực dụng thì “niềm tin” được xác lập là nguyên vọng tha thiết của cá nhân, vì đó là điểm xuất phát của mọi diễn biến cuộc sống.

“Hành động” hay “thực tiễn” là ý chí chủ quan thuần tuý của chủ thể. Còn “hiệu quả” là một sự phù hợp của thực tế khách quan đối với lợi ích mà chủ thể hướng tới. J.Dewey cho rằng, “ý nghĩa thực sự của vấn đề hành động của con người đó là hành động như thế nào cho có l ợi cho cuộc sống của tôi, đạt được sự thành công do tôi đề ra” [2]. Người đặt nền móng cho chủ nghĩa thực dụng chính là C.S.Pierce, người bảo tồn và phát huy, đưa nó lên tầm cao là W.James, còn J.Dewey là “một hậu duệ làm xứng danh gia phong thực dụng”, làm cho cả thế giới biết đến chủ nghĩa thực dụng như là một học thuyết làm nền tảng cho đời sống tinh thần của nước Mỹ. C.S.Pierce, W.James và J.Dewey được ví như Socrat, Plato và Arixtote trong triết học Hy Lạp cổ đại.

Sự phát triển về sau của chủ nghĩa thực dụng ở Mỹ đã được G.H. Mead và C.I. Lewis. G.H. Mead phát triển. Với tư cách là người đứng đầu trường phái Chicago ở Mỹ, với lý thuyết về hành vi xã hội, G.H. Mead đã có đóng góp rất lớn về mặt lý luận cho chủ nghĩa thực dụng. Còn C.I. Lewis là ng ười có ý tưởng kết hợp chủ nghĩa thực dụng với chủ nghĩa thực chứng lôgíc.

Kể từ sau chiến tranh thế giới thứ hai, trên diễn đàn triết học, chủ nghĩa thực dụng ở Mỹ có phần lắng xuống dành ưu thế cho một số trào lưu triết học xuất phát từ Âu châu như chủ nghĩa kinh nghiệm lôgíc, triết học phân tích, hiện tượng học, chủ nghĩa hiện sinh,... Sự xuất hiện của các trường phái triết học đó đã góp thêm vào kho tàng triết học nước Mỹ, làm cho triết học Mỹ thêm phần đa dạng và phong phú.

Trong số các trào lưu triết học thống trị ở Mỹ thời bấy giờ, triết học phân tích được đánh giá cao hơn cả. Đặc trưng lớn nhất của dòng triết học này là phân tích ngôn ngữ, nó đặt trọng tâm vào giao tiếp ngôn ngữ thường ngày, kể cả ngôn ngữ trong khoa học và triết học. Khuynh hướng cơ bản của dòng triết học này gắn với chủ nghĩa thực chứng mới nên có khoảng cách không xa với chủ nghĩa thực dụng. Tinh thần chung của loại triết học này là bài xích quan điểm triết học và khoa học cho rằng triết học có đối tượng độc lập, từ đó quan niệm thế giới quan không nằm trong nội dung triết học, triết học không phải là một sự phân biệt quá lớn. Ở Mỹ, triết học phân tích được thể hiện chủ yếu qua Canap và Goodman. Và tại đây, nó được biến tướng thành chủ nghĩa kinh nghiệm lôgíc (Logical empiricism) v ới hai cách hiểu: Thực chứng luận lôgíc và thực chứng luận mới. Tuy nhiên, triết học phân tích theo H.Putman (nhà triết học Mỹ ngày nay đang nổ lực khôi phục chủ nghĩa thực dụng về mặt khoa học, lý luận) “đã thực hiện được nhiều điều lớn, nhưng cuối cùng đều tiêu cực cả”. R.Rorty cũng đồng cảm với Putman cho r ằng: “ Triết học phân tích” cuối cùng đã đương đầu với những khó khăn khiến cho nó có lúc phải nhớ lại chủ nghĩa thực dụng. Hai hậu duệ thực dụng này cũng cho rằng, không thể đi vòng sự cản trở của ngôn ngữ, do đó triết học không thể có vai trò phán xét nh ững khoa học và đạo đức trên danh nghĩa những nhận thức đặc biệt của triết học đối với cơ sở của những khoa học và đạo đức.

Nói chủ nghĩa thực dụng suy tàn ở mảnh đất mà nó được sinh ra là không đúng vì thực tế, dù nó không còn là tâm điểm để luận bàn trên lĩnh vực học thuật, nhưng những nguyên tắc cơ bản, chủ chốt của nó đã trở thành tiêu chuẩn suy nghĩ và hành động của người Mỹ. Vị trí của chủ nghĩa thực dụng khắc sâu vào tâm kh ảm con người, xã hội Mỹ. Những luồng triết học châu Âu ảnh hưởng vào triết học Mỹ chỉ được ghi nhận về mặt học thuật đơn thuần. Còn về tác dụng thực tế cho đời sống Mỹ thì chẳng đáng là bao. Morri kh ẳng định rằng: chủ nghĩa lôgíc, triết học phân tích ngôn ngữ, hiện tượng học, chủ nghĩa hiện sinh là “hiệp đồng nhất trí về tính chất” với chủ nghĩa thực dụng. “Mỗi vấn đề mà họ nhấn mạnh, thực ra đều được chủ nghĩa thực dụng coi là một vấn đề trung tâm trong cả hệ thống” [3].

Từ khoảng cuối thế kỷ XX trở lại đây, một số trào lưu triết học xuất phát từ châu Âu có mặt ở Mỹ đã bộc lộ nhiều mâu thuẫn về mặt lý luận (đặc biệt là triết học phân tích). Cho nên, ở Mỹ đã dấy lên phong trào phục hồi chủ nghĩa thực dụng, tập trung vào một số đại biểu lớn như đã nói ở trên (H. Putman và R. Rorty và W.Quine). Khuynh hướng quay về với chủ nghĩa thực dụng được xem là sự “trở về với chính mình” và tạo nên nét đặc trưng của văn hoá Mỹ. Jean Pierre Ficho trong cuốn “Văn hoá Mỹ” cho rằng chủ nghĩa thực dụng là một trong tám tư tưởng chủ đạo của nền văn minh Mỹ. Chủ nghĩa thực dụng phủ nhận những giá trị, những hệ thống tư tưởng và lý luận đã có từ trước, mà chỉ thừa nhận những giá trị kinh nghiệm của mỗi cá nhân. Thái độ đó được người Mỹ tôn vinh và minh ho ạ bằng mộ t cụm từ “thanh niên tính”. Có nhà nghiên cứu về văn hóa Mỹ cho rằng: “cái gắn bó người Mỹ với nhau là quyền lợi chứ không phải là tư tưởng”.

W. James quan ni ệm thế giới như một đấu trường giữa thiện và ác đúng như quan niệm của Thanh giáo, nó gần như trở thành chủ nghĩa cơ giới, phân biệt rạch ròi đến mức cực đoan giữa cái tốt và cái xấu. Trong khuôn khổ giữa thiện và ác, con người phải đối kháng với nhau để tìm đến một con đường riêng cho mình để tích luỹ kinh nghệm và chính những kinh nghiệm đó đã góp phần tạo dựng nên một hình ảnh nước Mỹ phồn thịnh và tự do.   J.Dewey chỉ ra phương cách giáo dục là: muốn hiểu biết được thì phải tự mình làm lấy, chỉ chấp nhận lĩnh hội tri thức sau khi đã thảo luận và phân tích. Chủ trương này rất thích hợp với nghiên cứu khoa học thí nghiệm công nghiệp. Tư tưởng này đã được người Mỹ và cả phương Tây áp dụng một cách triệt để bởi vì nó tạo ra tính độc lập của tư duy, tích cực tự do sáng tạo và tôn trọng chủ nghĩa cá nhân.

Những tư tưởng như vậy của chủ nghĩa thực dụng phù h ợp với quỹ đạo của Thanh giáo và được Jefeer lĩnh hội vận dụng, định hướng phát triển xã hội Mỹ. Ông cho rằng, con người có xu hướng tốt chỉ cần tạo ra thể chất tốt, để tự do cho cá nhân hành động. Do đó, ở Mỹ, nghị lực của cá nhân luôn được đề cao, ý chí trở thành bạn đồng hành với chủ nghĩa thực dụng. Khi lấy kinh nghiệm và những nổ lực cá nhân làm nền tảng, coi trọng yếu tố ngẫu nhiên nên người Mỹ đã chấp nhận một phương thức sống đa nguyên và một thể chế chính trị dân chủ đa đảng.

2.2. Ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dụng đến phương Tây và Việt Nam

Ở phương Tây, vào đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa thực dụng đã xuất hiện với tư cách là một trào lưu triết học mới ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống cộng đồng. Ở Anh có C.Schiller, ở Italia có G. Vailati, M. Calderom, G. Papinni, ở Đức, Pháp, Áo chủ nghĩa thực dụng không ảnh hưởng trực tiếp mà thông qua một số trường phái như chủ nghĩa Kant mới và thông qua đó các quan điểm của chủ nghĩa thực dụng được phát huy.

Chủ nghĩa thực dụng khi ảnh hưởng đến Âu châu nó không sâu đậm như ở Mỹ. Nó được xem như là một lý thuyết, một công cụ có tính ứng dụng tốt nhất cho đời sống hiện tại. Song càng về sau, khi hiểu được những giá trị đích thực của nó thì người châu Âu lại coi trọng, đặt nó ngôi vị cao quý, được xem là bạn đồng hành, không thể thiếu trong cuộc sống. Trên thực tế, chủ nghĩa thực dụng đã đáp ứng được khát vọng, ham muốn tự do, được sáng tạo và coi trọng thành quả sáng tạo, đề cao nhân cách cá nhân. Đối với chủ nghĩa thực dụng, chân lý được đồng nhất với tính hiệu quả.

Đặc điểm cơ bản nhất phân biệt chủ nghĩa thực dụng với các trường phái triết học phương Tây khác là nó nhấn mạnh khoa học phải dựa trên đời sống hiện thực, chủ trương lấy niềm tin làm điểm xuất phát, hành động là biện pháp chủ yếu, lấy “hiệu quả” làm mục đích   tối cao. Chẳng hạn Charles Moriss quan niệm, đối với người theo chủ nghĩa thực dụng, hành vi của loài người khẳng định là luận đề được quan tâm nhất của họ (tức chủ nghĩa thực dụng) và tuyên bố: “Triết học là triết học thực tiễn, hành động”. Chính vì v ậy, nó từng được xem là lý luận điển hình cho thế giới quan vị kỷ và chủ nghĩa cá nhân tư sản. Chính vì thế, chủ nghĩa thực dụng có quan hệ mật thiết với thể chế kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa theo đuổi mục đích tư lợi. Lý luận của chủ nghĩa thực dụng về cuộc sống, về niềm tin, về hành động rất dễ bị lợi dụng để luận chứng cho tư tưởng cá nhân tư sản. Do vậy, nó khiến cho hậu thế dễ có cảm giác rằng, chủ nghĩa thực dụng mang màu sắc “triết học con buôn”.

Sự đánh giá về chủ nghĩa thực dụng như vậy, theo chúng tôi là chưa toàn diện. Vì rằng, triết học thực dụng thể hiện khá nhiều nhân tố tinh thần của thời đại, luận chứng cho phương pháp luận và luận chứng khoa học, đề cập các vấn đề hiện thực cả về mặt đạo đức trong cơ chế thị trường. Cách đánh giá như thế, thiết nghĩ có nhiều mặt hợp lý.

Tuy nhiên, các đánh giá như v ậy đều chứa đựng những mặt hạn chế nhất định của nó. Về mặt hiệu quả thì nó là một lý thuyết khoa học, song, về tính mục đích thì nó dễ dẫn đến việc tạo nên nền tảng cho những quan niệm hình thành nên các chính sách nhằm bảo vệ lợi ích riêng cho quốc gia, dân tộc. Điều này phải chăng là cơ sở cho chính sách hiếu chiến cho một bộ phận những nhà cầm quyền nhằm thực hiện mục đích chính trị riêng của mình.

Chủ nghĩa thực dụng du nhập vào mi ền Nam Việt Nam theo bước chân xâm lược của đạo quân viễn chinh Mỹ trong những năm 60 – 70 của thế kỷ XX. Bằng nhiều con đường, chủ nghĩa thực dụng đã trở thành một trong những trào lưu tư tưởng mới và được đón nhận như là một lý tưởng sống của một bộ phận không nhỏ dân cư, đặc biệt là thanh niên thời bấy giờ. Tuy nhiên, để hiểu được bản chất của chủ nghĩa thực dụng thì quả là không giản đơn với một dân tộc mà nền văn hóa truyền thống có ảnh hưởng rất lớn từ Nho - Phật – Lão. Lối sống gấp, lối sống hưởng thụ của một bộ phận dân cư đã bóp méo ý ngh ĩa chân chính của chủ nghĩa thực dụng. Chủ nghĩa thực dụng được xem là triết học của người Mỹ, là niềm tự hào của nước Mỹ nhưng khi du nhập vào miền Nam Việt Nam cùng chủ nghĩa thực dân kiểu mới và sự hà khắc của chính quyền tay sai, trào lưu tư tư ởng này đã bị biến thể thành thứ thực dụng tầm thường. Các ý đồ chính trị đen tối cùng sự tham lam vô độ, muốn thu vén cho mình mọi thứ của giới cầm quyền hay như lối sống gấp, chà đạp lên các quan hệ đạo đức, luân lý, giá trị nhân văn truyền thống, đánh mất danh dự nhân phẩm của một bộ phận không nhỏ dân cư, đặc biệt là t ầng lớp thanh thiếu niên đã làm cho chủ nghĩa thực dụng trở thành hệ ý thức phi nhân tính, phản nhân văn đối với truyền thống đạo lý của người Việt.

3. Kết luận

Với tư cách là một trào lưu triết học, một khoa học - triết học, chủ nghĩa thực dụng không phải được hiểu như là một trào lưu triết học phi nhân văn như một số người đã lầm tưởng. Khách quan mà nói, chừng nào hoạt động thực tiễn, sản xuất vật chất xã hội của con người còn lấy hiệu quả làm thước đo thì chừng đó chủ nghĩa thực dụng còn có ý ngh ĩ a và giá trị khoa học. Tuy nhiên, nghiên cứu chủ nghĩa thực dụng Mỹ không chỉ dừng lại ở hiệu quả cá nhân mà phải hướng đến hiệu quả toàn xã hội, có như vậy mới xác lập đầy đủ tính nhân văn, nhân bản của một học thuyết triết học.     

Trong xu thế toàn cầu hoá hiện nay việc hội nhập kinh tế quốc tế đã trở thành tất yếu khách quan thì vấn đề hội nhập văn hoá là tất yếu cho sự tồn tại và phát triển của mỗi quốc gia dân tộc. Vấn đề tiếp thu những tinh hoa văn hoá của nhân loại nhằm làm sâu sắc hơn các giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc luôn là một đòi hỏi cấp thiết trong giai đoạn hiện nay. Vì thế, việc nghiên cứu những giá trị của các hệ thống triết học ngoài mácxít, trong đó có chủ nghĩa thực dụng Mỹ sẽ góp phần tạo nên tiền đề vững chắc để phát huy các giá trị truyền thống của văn hoá dân tộc./.