“Trung tâm cạnh tranh” của Pháp và gợi ý thực hiện tại Việt Nam
Mô hình trung tâm cạnh tranh tại Pháp
Bối cảnh ra đời
Năm 2005, Pháp bắt đầu triển khai quá trình cải tổ hệ thống đào tạo đại học và nghiên cứu khoa học với các mục tiêu: tạo cho hệ thống đào tạo đại học và hệ thống nghiên cứu có thể đáp ứng tốt hơn khả năng cạnh tranh quốc tế; tăng sức hút cho các trường đại học và tổ chức nghiên cứu; tạo dựng mối quan hệ hợp tác thực sự giữa các trường đại học, cơ sở nghiên cứu với các đối tác của nền kinh tế; thực hiện chính sách quy mô, thông qua đó tạo được sự cân bằng giữa các vùng, miền trên bình diện quốc gia về hệ thống đào tạo đại học và nghiên cứu khoa học.
Sản phẩm của quá trình cải tổ này là sự hình thành nên các tổ chức, các mạng lưới như: Cụm nghiên cứu và đào tạo đại học (pôles de Recherche et d’Enseignement Supérieur – PRES); Mạng lưới các trung tâm nghiên cứu tiên tiến (Réseaux Thématiques de Recherche Avancée – RTRA); Trung tâm cạnh tranh (Pôles de compétitivité); Trung tâm tạo giá trị (Cellule de valorisation); Vườn ươm doanh nghiệp (Incubateur); Doanh nghiệp trong trường đại học (Entreprise Universitaire). Trong đó, Trung tâm cạnh tranh là tổ chức được thành lập theo vùng địa lý, đảm nhận chức năng liên kết giữa các cơ sở đào tạo, viện nghiên cứu với các doanh nghiệp nhằm tạo nên nguồn lực cho quá trình hợp tác và phát triển với sự hỗ trợ đắc lực của Nhà nước, các cấp chính quyền địa phương và các tổ chức quốc tế. Thực chất đây là một văn phòng điều hành chung các hoạt động nghiên cứu và triển khai các thành tựu khoa học và công nghệ (KH&CN) vào thực tiễn sản xuất. Trung tâm có nhiệm vụ: trao đổi thông tin, xác định các nhu cầu về đổi mới và chuyển giao công nghệ của các doanh nghiệp, các cơ sở sản xuất nhằm định hướng cho các quá trình R&D tại các trường đại học và viện nghiên cứu; tập hợp nguồn lực, nâng cao chất lượng, năng lực cạnh tranh của các cơ sở nghiên cứu và đào tạo; tìm kiếm, khai thác các nguồn lực tài chính cho các hoạt động R&D; cung cấp thông tin, hỗ trợ các doanh nghiệp trong việc tìm kiếm nguồn nhân lực chất lượng cao, tìm kiếm nguồn tài chính cho đầu tư đổi mới công nghệ.
Kế hoạch thành lập các Trung tâm này do Chính phủ Pháp khởi xướng từ năm 2005 nhưng các trường đại học, viện nghiên cứu và cộng đồng doanh nghiệp của từng địa phương tuỳ theo thế mạnh mà thực hiện các liên kết, xây dựng đề án để được thông qua. Đến nay có hơn 150 đề án đệ tình nhưng số Trung tâm cạnh tranh được thành lập chỉ khoảng gần một nửa. Tuy nhiên, hệ thống trung tâm này được đánh giá là đã có những đóng góp rất lớn vào quá trình phát triển của nền kinh tế Pháp trong những năm qua: Trong 3 năm (2006-2008), hệ thống Trung tâm cạnh tranh đã huy động được 3,6 tỷ Euro cho triển khai 544 dự án R&D; trong đó nguồn kinh phí từ Nhà nước là 1,1tỷ Euro và 2,5 tỷ Euro là từ các doanh nghiệp. Với các kết quả đã đạt được, Chính phủ Pháp đã cho triển khai giai đoạn 2 (2009-2011) với số tiền 1,5 tỷ Euro.
Lợi ích của các thành viên tham gia
Trung tâm có thể được ví như mắt xích kết nối cung - cầu của các sản phẩm KH&CN và là nơi mà mỗi thành viên tham gia đều thu được các lợi ích như: được hỗ trợ trong tìm kiếm đối tác, phát triển mạng lưới của các doanh nghiệp/tổ chức; thuận lợi trong việc tìm kiếm thông tin về cung - cầu công nghệ với chi phí thấp; được cấp giấy chứng nhận mang thương hiệu Trung tâm để tăng khả năng cạnh tranh của dự án đối với tổ chức cấp kinh phí; được trợ giúp trong tìm kiếm nguồn tài chính cho quá trình đầu tư đổi mới công nghệ và triển khai các dự án R&D; được bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với các kết quả nghiên cứu; có thể sử dụng các máy móc, thiết bị, các phòng thí nghiệm hiện đại trong mạng lưới của Trung tâm để triển khai các công trình nghiên cứu, kiểm định chất lượng sản phẩm; thuận lợi trong tìm kiếm nguồn nhân lực chất lượng cao…
Mô hình trung tâm cạnh tranh ngày càng thu hút sự tham gia của cộng đồng doanh nghiệp, các trường đại học và viện nghiên cứu của Pháp. Tại Trung tâm Minalogic, trung bình hàng năm có từ 20 đến 30 thành viên mới gia nhập.
Mô hình và cơ chế hoạt động
Trung tâm được thành lập theo mô hình một tổ chức phi lợi nhuận. Thực chất, đây là một tổ chức bao gồm các doanh nghiệp, trường đại học, viện nghiên cứu, nhà đầu tư và các tổ chức kinh tế - xã hội tự nguyện liên kết, phối hợp với nhau nhằm nâng cao hiệu quả của các hoạt động nghiên cứu, chuyển giao và ứng dụng công nghệ vào sản xuất, kinh doanh nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của từng thành viên tham gia. Mô hình điều hành hoạt động của Trung tâm được thực hiện thông qua: Đại hội thường niên; Hội đồng quản trị; Ban điều hành.
Đại hội thường niên: đây là nội dung hoạt động bắt buộc đối với các tổ chức phi lợi nhuận tại Pháp. Đại hội thường niên có nhiệm vụ thảo luận, đánh giá kết quả hoạt động hàng năm của Trung tâm, thông qua định hướng phát triển và dự toán ngân sách hoạt động năm tiếp theo; quyết định mức đóng lệ phí năm, bầu Hội đồng quản trị. Đây cũng là dịp gặp gỡ của các thành viên và tìm kiếm các đối tác mới.
Hội đồng quản trị: gồm đại diện được bầu từ các nhóm thành viên. Ví dụ, tại trung tâm Minalogic thuộc thành phố Grenoble, Hội đồng quản trị gồm 6 thành viên là đại diện đến từ các nhóm.
Hội đồng quản trị có nhiệm vụ: đại diện cho Trung tâm trong các hoạt động ở bình diện quốc gia và quốc tế; xây dựng định hướng chiến lược cho Trung tâm; quyết định bộ máy điều hành hoạt động của Trung tâm; xét đơn gia nhập của các thành viên mới; quyết định dán nhãn Trung tâm cho các thuyết minh đề tài nghiên cứu của các đơn vị thành viên.
Ban điều hành: là bộ phận điều hành hoạt động hàng ngày của Trung tâm, với các nhiệm vụ sau: định hướng các mối quan hệ giữa các thành viên của Trung tâm nhằm hình thành nên các dự án hợp tác; hỗ trợ các đơn vị thành viên xây dựng hồ sơ, tổ chức thẩm định và gán nhãn Trung tâm cho các hồ sơ tham gia đấu thầu các dự án R&D; thiết lập mối quan hệ với các tổ chức cung cấp tài chính; tư vấn cho các thành viên xây dựng các bản dự toán tài chính; xúc tiến đến các tổ chức cung cấp tài chính cho các dự án mang thương hiệu của Trung tâm; tạo giá trị và thương mại hoá kết quả của các dự án; triển khai thác hoạt động thông tin, truyền thông quảng bá hình ảnh của Trung tâm; đảm trách các hoạt động đối ngoại của Trung tâm (với các trung tâm khác và trong các quan hệ hợp tác quốc tế).
Cơ cấu, số lượng nhân viên của bộ máy điều hành tuỳ thuộc vào quy mô và lĩnh vực hoạt động. Tại Trung tâm System@tic chẳng hạn, số lượng các thành viên tham gia Trung tâm là hơn 400 nên số lượng nhân viên của Ban điều hành là 25 người, nhưng ở Minalogic số lượng nhân viên chỉ có 6 người đảm nhận điều phối hoạt động hợp tác của trên 150 thành viên. Thông thường bộ máy điều hành gồm các vị trí: Giám đốc Ban điều hành; Thư ký Văn phòng Ban điều hành; Cán bộ phụ trách mảng thông tin, quan hệ với các doanh nghiệp; quan hệ với chính quyền và các nhóm chuyên môn (ví dụ, tại Minalogic có 2 trưởng nhóm: công nghệ nano và công nghệ chip).
Tài chính cho hoạt động của Trung tâm
Trung tâm có biên chế và nguồn tài chính riêng cho các hoạt động của mình. Hàng năm Ban điều hành Trung tâm phải có báo cáo hoạt động, quyết toán tài chính và bản dự toán ngân sách cho năm sau trình tại Đại hội thường niên. Đây là căn cứ để quyết định mức tài trợ của các cấp chính quyền và lệ phí đóng góp của các thành viên. Ví dụ nguồn ngân sách cho hoạt động của Trung tâm Minalogic năm 2008 là 900 nghìn Euro, gồm các nguồn sau: 500 nghìn Euro là phí đóng góp từ các thành viên, 250 nghìn Euro do Chính phủ tài trợ và 150 nghìn Euro là số tiền do chính quyền địa phương tài trợ.
Đề xuất mô hình cho Việt Nam
Việc ban hành và đưa vào áp dụng nhiều văn bản chính sách tạo nền tảng pháp lý cho sự phát triển của KH&CN (Luật KH&CN, Luật Công nghệ cao, Nghị định 115, Nghị định 80…) cho thấy, các chính sách tầm vĩ mô của Nhà nước đã khá thông thoáng. Tuy nhiên, có thể nói, hiệu quả của các hoạt động nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ của các cơ sở nghiên cứu còn khá thấp so với tiềm năng, thế mạnh mà một nguyên nhân quan trọng là do thiếu sự kiên kết chặt chẽ giữa các cơ sở đào tạo và nghiên cứu với hệ thống doanh nghiệp. HIện nay, tại các trường đại học, viện nghiên cứu chúng ta chưa có một đơn vị, tổ chức nào chăm lo triển khai công việc này một cách chuyên nghiệp. Tại Trường đại học Bách Khoa Hà Nội, hàng năm đã tổ chức khá nhiều cuộc gặp gỡ, giao lưu, bàn bạc hợp tác với các tổng công ty, các doanh nghiệp lớn, ký kết các văn bản hợp tác nhưng vẫn chưa đi vào nghiên cứu một cách bài bản xem doanh nghiệp thực sự cần gì; năng lực của trường đến đâu; những vấn đề về KH&CN cần triển khai hợp tác là gì; các nguồn lực cần huy động để triển khai các chương trình hợp tác lấy từ đâu… Thực tế qua nghiên cứu các mô hình triển khai tại các trường đại học của cả nước và vùng lãnh thổ từ Nhật bản, Pháp, Bỉ, Hàn Quốc, Trung Quốc, Đài Loan cho thấy họ đã làm việc này rất tốt. Đặc biệt, xuất phát từ thành công của mô hình Trung tâm cạnh tranh đề cập ở trên, tác giả xin đề xuất mô hình Trung tâm liên kết hoạt động nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ của các trường đại học, viện nghiên cứu với cộng đồng các doanh nghiệp ở nước ta. Tổ chức này sẽ đảm nhận các nhiệm vụ: giới thiệu với cộng đồng doanh nghiệp về năng lực, nguồn lực, các khả năng nghiên cứu và triển khai của các đơn vị nghiên cứu và đào tạo; cập nhật thường xuyên nhu cầu về các sản phẩm KH&CN, về nguồn nhân lực của cộng đồng doanh nghiệp cho các đơn vị; tổ chức giao lưu, gặp gỡ, kết nối cung - cầu, xây dựng các mối quan hệ hợp tác giữa trường đại học, viện nghiên cứu với cộng đồng doanh nghiệp. Dưới đây, chúng tôi xin mạnh dạn đề xuất mô hình thí điểm trong khuôn khổ hoạt động của Câu lạc bộ các trường đại học kỹ thuật hoặc nhóm trường đại học kỹ thuật đóng trên cùng một địa bàn.
Trước mắt, Trung tâm thí điểm này có các nhiệm vụ: tập hợp và giới thiệu năng lực, danh mục các sản phẩm KH&CN của các trường đại học thành viên với cộng đồng doanh nghiệp; xây dựng E. Techmart giới thiệu các sáng chế, giải pháp hữu ích, các sản phẩm KH&CN của các trường đại học thành viên; tập hợp nhu cầu của cộng đồng doanh nghiệp trên địa bàn và nhận dạng, phân loại; hỗ trợ trường đại học đăng cai xây dựng nội dung và từng bước cải tiến các nội dung giao lưu, trao đổi; theo dõi quá trình triển khai các nội dung hợp tác; báo cáo đánh giá, rút kinh nghiệm và cuối cùng là xây dựng đề án về mô hình tổ chức, quy chế hoạt động của Trung tâm đến cộng đồng doanh nghiệp/nhà đầu tư/tổ chức xã hội.
lộ trình và phương thức triển khai như sau: Bước 1 - Chuẩn bị hồ sơ đề xuất thành lập Trung tâm (Công ty Đầu tư và Phát triển công nghệ Bách Khoa Hà Nội – BK Holdings chuẩn bị); Bước 2 - Mời các thành viên tham gia, gồm các trường, các doanh nghiệp,các trung tâm có tư cách pháp nhân của các trường (có thể mời thêm các doanh nghiệp từ cộng đồng tham gia và câu lạc bộ sẽ gửi đề xuất, hồ sơ để các đơn vị đăng ký); Bước 3 – Các đơn vị thành viên thông qua mô hình tổ chức, nhóm các đơn vị thành viên, phân bố số lượng đại biểu tham gia Hội đồng quản trị cho từng nhóm đơn vị thành viên tham gia Trung tâm.
Các nhóm thành viên dự kiến gồm: 1- Các trường đại học thành viên; 2- Các viện nghiên cứu; 3- Các doanh nghiệp thuộc các trường đại học; 4- Các doanh nghiệp bên ngoài tự nguyện tham gia; 5- Đại diện các cơ quan quản lý. Trung tâm hoạt động như một tổ chức phi lợi nhuận với mô hình tương tự như mô hình Trung tâm cạnh tranh của Pháp. Trong đó, Đại hội thường niên sẽ bầu Hội đồng quản trị, thông qua quy chế, chương trình hoạt động và dự kiến ngân sách, mức lệ phí đóng góp… Đại hội sẽ tổ chức trùng với dịp giao lưu hàng năm của Câu lạc bộ.
nguồn kinh phí hoạt động bao gồm lệ phí đóng góp của các đơn vị thành viên tham gia theo quy định (do Hội đồng quản trị quyết định); tài trợ từ các cơ quan của Chính phủ và chính quyền địa phương; phí thu được từ các hợp đồng nghiên cứu, tư vấn, chuyển giao công nghệ.
Tài liệu tham khảo:
1. TS Hồ Ngọc Luật: Bàn về giải pháp tăng nguồn thu từ hoạt động KH&CN của các trường đại học. Tạp chí Hoạt động Khoa học số 2/2010.
2. PGS.TS Trần Văn Bình: Hoạt động chuyển giao công nghệ tại các trường đại học của Pháp. Tạp chí Hoạt động khoa ọc số 2.2010
3. TS Lê Thị Mai Hương và các cộng sự: Báo cáo khoa học đề tài: Nghiên cứu đề xuất mô hình và giải pháp phát triển hệ thống các doanh nghiệp trong các trường đại học tại Việt Nam. Đề tài mã số: B2009-01-19NV Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội.
4. Bernard Carrière: Lesré formes de I’Enseignement Supérieur et de la Recherche en France. ETATS GENERAUX DE La FRANCOPHOINE, Colloque “Université et diversité”. Hà Nội, ngày 30 và 31.3.2009
5. Các trang thông tin điện tử: http://www.agrosupdijon.fr; htttp://www.enseignementsup-recherche.gouv.fr
