Rác ơi là rác

Rác khắp nơi!

Rác có mặt khắp nơi. Tại bãi Nezahualcoyotl (thành phố Mexico), người ta đổ đến 12.000 tấn mỗi ngày và bãi rác duy nhất của thành phố này đã “quá tải” nhưng chính quyền địa phương vẫn chưa biết xử lý thế nào. Bãi rác Lão Cảng 410 hécta thuộc Phố Đông tân khu ở Thượng Hải (một trong những bãi rác thải lớn nhất Trung Quốc và là bãi ủ khí thải ô nhiễm nhất châu Á) cũng chứa lượng rác tương đương. Phóng sự gần đây của tuần báo Anh The Economist cho biết, suốt vòng cung duyên hải Thái Bình Dương từ Hawaii đến California hàng ngàn dặm gần như chẳng thấy gì, không đảo xanh, không bãi neo tàu, không bóng người, chỉ thấy mỗi bầu trời xanh trong vắt, biển chập chùng và “mênh mông” rác!

Tính trung bình, người phương Tây thải ra 500kg rác mỗi năm. Rác là vấn đề trọng đại, xét ở góc độ nào đó, nhưng sự quan tâm đến nó vẫn còn bỏ ngỏ nhiều nơi. Và nói đến rác, còn phải hiểu là nó không chỉ hôi thối. Rác sinh ra nhiều hóa chất hại cho đất và nguồn nước khi nó được chôn; cho không khí khi nó được đốt. Rác chiếm gần 4% lượng khí gây hiệu ứng nhà kính (chủ yếu từ khí methane, có khả năng tạo ra hiệu ứng nhà kính gấp 21 lần so với CO ₂). Giải quyết rác là vấn đề tốn kém. Các nước giàu chi khoảng 120 tỉ USD/năm để đổ rác cộng đồng và thêm 150 tỉ USD cho rác công nghiệp. Trong khi đó, Trung Quốc, Ấn Độ và Brazil chỉ mới chi khoảng 5 tỉ USD/năm cho thu gom và xử lý rác thải cộng đồng.

Làm thế nào để giải quyết?

Quản lý rác không đơn giản. Trong không ít trường hợp, nó không chỉ không hiệu quả mà còn gây ảnh hưởng đến môi trường không chỉ nước sở tại mà cả nhiều phần thế giới! Chương trình thiêu hủy rác của Trung Quốc (nơi đã qua mặt Mỹ trở thành quốc gia có nguồn rác thải lớn nhất thế giới) với những lò thiêu khổng lồ đang là trở thành nguồn gây ô nhiễm toàn cầu, tống ra nhiều hóa chất độc hại từ dioxin đến thủy ngân.

Quan sát vệ tinh cho thấy hóa chất độc hại được “phóng thích” từ vô số lò thiêu rác Trung Quốc đã “trôi nổi” sang tận Mỹ. 1/6 thủy ngân rơi xuống các con hồ Bắc Mỹ đều có nguồn gốc từ châu Á, đặc biệt Trung Quốc, chủ yếu từ các nhà máy than cũng như lò thiêu rác. Năm 2005, Ngân hàng Thế giới (WB) từng cảnh báo nếu Trung Quốc tiếp tục tăng tốc xây lò thiêu rác mà không theo chuẩn kỹ thuật giám sát nghiêm nhặt, nồng độ dioxin trên thế giới sẽ tăng gấp đôi! Tro cũng là vấn đề nữa từ những lò thiêu rác Trung Quốc. Một bài viết năm 2008 của Giáo sư Niếp Vĩnh Phong thuộc Đại học Thanh Hoa ghi nhận rằng hầu hết bãi chứa đều không còn đủ chỗ cho tro vì thế tro được tống bừa theo kiểu “tiện đâu đổ đó”. Cần biết, hiện luật Trung Quốc cho phép hệ thống lò thiêu rác nước họ được thải dioxin gấp 10 lần chuẩn châu Âu và Mỹ (ấy là Trung Quốc chỉ mới thiêu 2% rác, so với hơn 50% của Nhật và Singapore).

Khoa học là chìa khóa của vấn đề rác. Tại Mỹ, Waste Management, nhà “thầu rác” lớn nhất nước này, hiện thử nghiệm kỹ thuật lò phản ứng sinh học, được thiết kế để tăng tốc độ phân hủy rác. Một kỹ thuật nữa là “thủy phân enzym” (dùng enzym để phá vỡ những phân tử phức tạp thành phân tử đường để ethnol có thể được lên men). Nếu kỹ thuật này được ứng dụng thành công, những bãi rác có thể biến thành nguồn năng lượng khổng lồ. Đến trước năm 2030, Mỹ nỗ lực đạt mục tiêu sản xuất 5% điện năng từ rác, 20% nhiên liệu giao thông và 25% hóa chất.

Nhiều kỹ thuật khác cũng đang được nghiên cứu, trong đó có công nghệ khử trùng (autoclaving), khí hóa (gasification), nhiệt phân (pyrolysis)… Tuy nhiên, cốt lõi vấn đề vẫn nằm ở chỗ ý thức, từ việc hạn chế thải rác đến việc tái chế. Nhờ chiến dịch tuyên truyền mạnh mẽ lẫn biện pháp chế tài, San Francisco hiện là một trong những thành phố hàng đầu thế giới về tái sử dụng rác thải (chỉ tống 30% ra bãi chứa)). Điều này được thực hiện bằng cách yêu cầu người dân tự phân loại rác. Tính toàn nước Mỹ, phương pháp tương tự đã giúp tăng tỷ lệ tái sinh rác lên gấp đôi từ năm 1995-2005, tức 32% rác thải (trong cùng thời gian, châu Âu tăng từ 22% lên 41%). Cùng lúc, người ta cũng kêu gọi hạn chế thải rác. Từ năm 1980-2000, tỷ lệ rác thải tại các nước OECD (Tổ chức các nước phát triển và hợp tác kinh tế) tăng trung bình chỉ 2,5%/năm; và từ năm 2000-2005, tỉ lệ trên giảm còn 0,9%.

Ngôi làng nhỏ Sieben Linden thuộc Đông Đức cũ đang được xem là một trong những hình mẫu. Dân làng này sống với mục tiêu xanh bằng cách tự cung tự cấp (tự trồng lúa, cây ăn quả…) và đặc biệt hạn chế tối đa thải rác. Họ chia nhau xài chung máy giặt và xe hơi. Trước khi mua sản phẩm nào đó, họ viết lên tấm bảng sinh hoạt cộng đồng, hỏi rằng ai trong làng có không để họ mượn. Tất cả vật không dùng trong gia đình cũng được ghi tại tấm bảng để ai đó biết mà mượn khi cần. Nhờ cách sống như vậy, rác gần như không hiện diện ở Sieben Linden… Tất nhiên với nhiều thành phố, việc trở về với thiên nhiên và “hoang dã hóa đời sống đô thị” là điều bất khả đến nực cười. Dù vậy, người ta vẫn tìm cách này cách kia để hạn chế thải rác. Cách dễ nhất là tính phí cao và kéo dài thời gian gom rác định kỳ.

36 bang tại Mỹ hiện áp dụng tính phí cho việc thải lốp xe (một trong những loại rác thải gần như không thể phân hủy nếu không được tái chế); trong khi một số bang khác tính phí thu gom màn hình máy tính và tivi cũ. Tại nhiều nơi ở Anh, công nhân gom rác chỉ đến mỗi tuần một lần. Ở Đài Loan, người dân phải tự mang thùng ra xe tải đổ rác. Châu Âu, châu Mỹ và thậm chí châu Á, kế hoạch “trả - khi- xả” (pay - as - you - throw) cũng được áp dụng (1/4 người Mỹ sống ở các cộng đồng thành thị đang theo chương trình này). Giới sản xuất cũng được khuyến cáo đưa ra sản phẩm “thân thiện” hơn với môi trường.