Phạm Khắc Hoè tấm gương chuyển biến tư tưởng của một trí thức yêu nước
Phải tới khi xảy ra sự kiện ngày mồng 9 tháng 3 năm 1945 Nhật đảo chính Pháp để độc chiếm Đông Dương thuộc Pháp (trong đó có Việt Nam) thì sự hiểu biết của tôi về cụ Phạm mới được nâng cao, ngày càng thêm cụ thể, sâu sắc và phong phú. Qua các tài liệu được đọc, cũng như qua các câu chuyện kể về cụ, tôi mới được biết cụ sinh ra trong một gia đình khoa bảng, và nối tiếp nghiệp nhà cụ cũng đã từng được học chữ Nho, nhưng Nho học lúc đó đã tàn, khoa cử nho học đã bị phế bỏ. Nhạy bén trước sự đổi thay của thời cuộc, cụ chuyển sang học chữ Quốc ngữ, lần lượt bậc Tiểu học Pháp - Việt (6 – 1918), Cao đẳng tiểu học (6 – 1922), rồi tốt nghiệp trường Cao đẳng Pháp luật và Hành chính Hà Nội (6 – 1925). Sau đó, cụ đi vào ngạch công chức, được chính quyền thuộc địa bổ dụng làm Tham tá Toà sứ, rồi đến năm 1933 chuyển sang ngạch quan lại Nam triều, và trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 giữ chức Đổng lý Ngự tiền văn phòng trực tiếp làm việc bên cạnh vua Bảo Đại.
Vài dòng lý lịch ngắn gọn và đơn giản như vậy, nhưng có một điều rất cần được chú ý nhấn mạnh. Đó là cụ Phạm Khắc Hoè đã lớn lên và trưởng thành khi nền Nho học truyền thống đã lỗi thời, bộc lộ nhiều mặt hạn chế, cùng lúc với việc du nhập và phát triển của nền giáo dục mới do chính quyền thực dân Pháp dưa vào - tất nhiên không ngoài mục đích đào tạo những người trung thành cộng tác với chúng. Nhưng có một thực tế bất lợi cho thực dân Pháp là vượt qua ý đồ của chúng, những thanh niên học sinh này, phần đông đều xuất thân từ những gia đình có truyền thống yêu nước, đã sẵn sàng tiếp nhận những yếu tố tiến bộ tích cực của nền văn hoá – giáo dục Pháp. Họ đã hăng hái dân chủ tự do, bình đẳng, bác ái của Cách mạng Pháp năm 1789 ngay trong khi ngồi trên ghế nhà trường, do chính quyền thực dân mở. Phạm Khắc Hoè cũng nằm trong hoàn cảnh như vậy, nhất là trong thời gian cụ theo học trường cao đẳng Pháp luật và Hành chính Hà Nội. Cho nên có thể khẳng định đối với cụ Phạm cũng như đối với đông đảo thanh niên học sinh Việt Nam thời bấy giờ, đó là nền tảng tư tưởng yêu nước truyền thống đến lúc này đã được nâng cao lên một bước với sự bổ sung tốt đẹp của tư tưởng dân chủ cách mạng. Và nhờ đứng vững trên lập trường tích cực đó mà cụ Phạm Khắc Hoè – cũng như nhiều bạn bè của cụ - vững bước đi vào cách mạng. Chính Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã khẳng định sự thật đó khi nói với cụ Phạm Khắc Hoè: “Yếu tố quyết định nằm ngay trong bản thân chú: Đó là lòng yêu nước của chú” ( Từ triều đình Huế đến chiến khu Việt Bắc, Hồi ký, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,2007, tr 401).
Thử thách đầu tiên và có tính quyết định đối với cuộc đời và sự nghiệp của Đổng lý Ngự tiền văn phòng Phạm Khắc Hoè là phải củng cố lòng tin của vua Bảo Đại sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đang hoang mang cực độ, hoàn toàn không có chủ kiến, và giành giật được Bảo Đại ra khỏi sự bao vây của bọn bán nước và cướp nước định lợi dụng nhà vua để lừa bịp nhân dân, gây khó khăn cho bước tiến của dân tộc.
Trên cơ sở một tinh thần yêu nước sáng suốt, cụ Phạm Khắc Hoè đã nhận thức được đúng đắn con đường phải đi theo của đất nước, của nhân dân trong bối cảnh hồi đó. Từ nhận thức đúng đắn đó, cụ đã cố gắng “lái” vua Bảo Đại đi vào con đường chính nghĩa. Trong việc thực hiện ý định của mình, cụ Phạm cũng đã biết tranh thủ ý kiến một số người thuộc phái cách mạng có uy tín trong nhân dân mà trước đây cụ đã từng quen biết, như Huỳnh Thúc Kháng, Tôn Quang Phiệt, đã được sự đồng tình ủng hộ của họ nên mới mạnh tay hoạt động theo chiều hướng tích cực đó. Cho nên về sau, khi được giao nhiệm vụ thảo đạo Dụsố 105 (ngày 17 – 8 – 1945), cụ đã rất có ý thức nhấn mạnh hai điểm tiến bộ rõ rệt, điểm thứ nhất tuyên bố nhà vua sẵn sàng giao chính quyền cho Việt Minh là tổ chức đấu tranh nhiều nhất cho quyền lợi của nhân dân và mời các lãnh tụ Việt Minh về Huế thành lập Nội các; điểm thứ hai khẳng định vấn đề chính thể sẽ do nhân dân quyết định sau, nhà vua cam đoan sẽ làm theo ý chí của nhân dân. Cũng trong bối cảnh đó, Phạm Khắc Hoè còn được giao nhiệm vụ soạn thảo bài Chiếukêu gọi động viên toàn dân, nội dung Chiếuđặc biệt đề cao nền độc lập của nước nhà và bảo vệ quyền lợi của dân tộc, và đã nói thay cho vua Bảo Đại một tư tưởng lớn: “Muốn củng cố nền độc lập của nước nhà và bảo vệ quyền lợi của dân tộc, Trẫm (cách xưng hô của vua trước kia) sẵn sàng hy sinh về tất cả các phương diện. Trẫm để hạnh phúc của dân Việt Nam lên trên ngai vàng của Trẫm. Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ. Trẫm chắc rằng toàn thể quốc dân cùng một lòng hy sinh như Trẫm”. Để soạn thảo các văn kiện quan trọng trên, cụ Phạm Khắc Hoè đã chuẩn bị một cách rất chu đáo về mặt tư tưởng cho Bảo Đại, một ông vua được đặt lên ngai vàng từ hồi còn bé, sống hoàn toàn thoát ly đời sống nhân dân trong sự o bế của bè lũ thực dân và tay sai, dần đi đến phải chấp nhận vai trò của nhân dân, sức mạnh của cách mạng, để rồi đầu hàng trước cách mạng một cách hoà bình không đổ máu. Trong thành công đó có công lao đóng góp to lớn của cụ Phạm Khắc Hoè. Cụ đã góp phần thúc đẩy sự sụp đổ của chế độ phong kiến từ bên trong, tuy là ngấm ngầm nhưng vô cùng quan trọng, vì đã tránh được mọi sự xung đột, đổ vỡ, rất bất lợi trong bối cảnh Việt nam lúc đó đang cần có sự ổn định bên trong để tránh sự can thiệp của các thế lực phản động đang ra sức lôi kéo, liên kết nhà vua và xúi giục triều đình dựa vào Nhật – Pháp để chống lại cách mạng với các lực lượng phản động bên ngoài đang sẵn sàng nhảy vào bóp chết nhà nước cách mạng còn đang trứng nước. Chính cụ Phạm Khắc Hoè đã tích cực vận động, thuyết phục để Bảo Đại nhìn ra sự thực để có hành động thích hợp. Chính cụ Phạm đã soạn thảo Chiếu thoái vịcho Bảo Đại, vị hoàng đế cuối cùng của triều đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam, trong bài Chiếuđó có những nhận định đúng đắn và đầy xúc động: “Nay thấy nhiệt vọng dân chủ của quốc dân Bắc bộ lên quá cao, nếu Trẫm cứ ngồi yên mà đợi Quốc hội thì không thể nào tránh khỏi nạn Nam Bắc phân tranh đã thống khổ cho quốc dân, lại thuận tiện cho người ngoài lợi dụng…”.
… “Còn về phần riêng Trẫm, sau hai mươi năm ngai vàng bệ ngọc đã biết bao ngậm đắng nuốt cay, từ nay Trẫm lấy làm vui được làm dân tự do của một nước độc lập, chứ Trẫm quyết không để cho ai lợi dụng danh nghĩa của Trẫm hay của hoàng gia mà lung lạc quốc dân nữa”. Tiếc rằng, về sau chính ông ta (vua Bảo Đại) không giữ được lời cam kết trịnh trọng với quốc dân đồng bào.
Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, cụ Phạm Khắc Hoè giờ đây trở nên một công dân của một nước độc lập, thống nhất, đã hăng hái đảm nhận các nhiệm vụ quan trọng mà Cách mạng tín nhiệm giao cho: Giám đốc Nha Pháp chính Bộ Nội vụ, Cố vấn kiêm Tổng Thư ký phái đoàn Chính phủ nước Việt Nam dân chủ cộng hoà tại Hội nghị đàm phán với Pháp ở Đà Lạt và Fontainebleau.
Tháng 12 năm 1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Cụ Phạm Khắc Hoè bị Pháp bắt giam giam ở Hoả Lò, sau đó bị đưa đi Sài Gòn, Đà Lạt. Kẻ thù tìm mọi cách dụ dỗ, mua chuộc nhưng trước sau cụ đã cương quyết từ chối. Cuối cùng bất lực trước thái độ bất khuất của cụ, kẻ thù lại trắng trợn đưa cụ trở ra quản thúc ở Hà Nội. Được sự bố trí tài giỏi của tổ chức kháng chiến, cuối cùng cụ đã bí mật trốn khỏi vùng bị địch tạm chiếm để lên chiến khu Việt Bắc gặp Bác Hồ. Tập Hồi ký Từ triều đình Huế đến Chiến khu Việt Bắcthuật lại buổi gặp gỡ đầu tiên giữa Bác Hồ và cụ Phạm vào đêm mồng 4 tháng 9 năm 1947 thật sự cảm động và cho thấy sức cảm hoá của Bác Hồ đối với vị thân sĩ yêu nước họ Phạm thật sự mạnh mẽ, tiếp thêm sức mạnh mới cho cụ để lại hăng hái tham gia kháng chiến, trở lại làm Đổng lý văn phòng Bộ Nội vụ. Hoà bình lập lại (1954), trong không khí hào hùng chiến thắng, cụ vẫn đảm nhiệm nhiều chức vụ quan trọng, từ 1954 đến 1957 là Vụ trưởng Vụ Dân chính kiêm Chánh văn phòng Bộ Nội vụ, năm 1957 làm Vụ trưởng Vụ Pháp chế Phủ Thủ tướng, cho đến khi về hưu (1964). Ngoài công việc chính quyền, trong thời gian còn đương chức cũng như sau khi đã về nghỉ hưu, cụ còn đảm nhiệm nhiều công tác đoàn thể, từ tháng 4 – 1961 được tín nhiệm cử làm uỷ viên Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt nam nhiều khoá liên tục. Cụ còn là hội viên Hội Nhà văn và Hội Luật gia Việt nam. Đánh giá công lao của cụ, Nhà nước ta đã tặng thưởng cụ nhiều huân chương cao quý: Huân chương Độc lập (hạng Nhất), Huân chương kháng chiến (hạng Nhất), Bảng vàng danh dự (có 3 con đi bộ đội). Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã tặng thưởng cụ Huy chương “Vì sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc”.
Năm 2009 này, kỉ niệm 107 năm ngày sinh cụ Phạm Khắc Hoè, chúng ta cùng nhau ôn lại một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc, trong đó cả dân tộc – cũng như mỗi người chúng ta - đều phải đối đầu với những thử thách to lớn và đều phải có những nỗ lực vượt bậc cũng như những quyết định thức thời, táo bạo và đúng đắn để có thể đi theo con đường chính nghĩa mà dân tộc, nhân dân đã vạch ra, để xứng đáng với truyền thống cao đẹp của ông cha. Chúng ta mãi mãi ghi nhớ cụ Phạm Khắc Hoè, một vị nhân sĩ trí thức yêu nước bằng hành động và ứng xử đúng đắn của mình đã góp phần vào việc thủ tiêu chế độ cũ lỗi thời và sự ra đời một chế độ mới mưu cầu hạnh phúc cho nhân dân.
Thiết tưởng không có gì đúng hơn là nhắc lại câu nói tâm huyết của cụ Phạm: “Con đường tự do là con đường đẹp nhất”. Cũng như đồng cảm với cụ trong lòng tri ân đối với Bác Hồ kính yêu: “Tôi vô cùng tự hào đã chọn con đường Bác đã vạch ra cho toàn thể đồng bào. Tôi tự thề với mình sẽ suốt đời phấn đấu, noi gương Bác, cố gắng vươn lên không ngừng, hiến tất cả tâm hồn và thể lực của mình cho Tổ quốc, cho dân tộc”. Và cụ đã làm đúng lời cụ tự hứa với mình.
