PGS Trần Xuân Nhĩ: Vì sao người tài thích ở nước ngoài?

  Người tài thích ở nước ngoài

PV:  Theo quan điểm của ông, thế nào là người tài?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Trước hết tôi muốn nói đến nhân tài. Nhân tài là những người có năng lực đặc biệt xuất sắc, có khả năng phát hiện ra vấn đề mà những người khác không thấy, có thể làm tốt công việc với tinh thần sáng tạo cao. Nhân tài nào cũng đều gắn với sự nỗ lực, sự đam mê, một bản lĩnh, một nghị lực phi thường đối với công việc mình làm.

Còn người tài là người làm điều gì đó có lợi cho đất nước, ở bất cứ lĩnh vực nào, bất cứ phạm vi nào. Tuy nhiên, cũng cần phải nhấn mạnh đến tư chất thông minh ở mỗi người tài. Một người, dù có nỗ lực đến mấy, mà thiếu tư chất thông minh thì cũng không thể trở thành người tài được. Tư chất thông minh là điều kiện cần để con người có thể trở thành người tài. Tuy nhiên, không phải ai có tư chất thông minh cũng đều say mê với công việc, cũng đều có những nỗ lực cá nhân cần thiết để đạt tới tài năng. Ở đây đòi hỏi sự tu luyện của bản thân, công tác giáo dục của gia đình, xã hội và môi trường sống tốt.

Vai trò của nhà trường và xã hội trong việc tạo nên điểm tựa cho tài năng nảy nở và phát triển là rất lớn, chẳng khác nào hạt giống tốt được nảy mầm và lớn lên trên mảnh đất màu mỡ. Người tài là những cá biệt, có năng lực đặc biệt xuất sắc, có những cá tính khác thường, do vậy cần được chăm sóc theo điều kiện đặc biệt, được giáo dục theo một chương trình đặc biệt, được hưởng những chính sách, chế độ đặc biệt (kể cả học và thi vượt cấp).

Ở thời nào cũng vậy, người tài có vai trò đặc biệt quan trọng, nhiều khi là vai trò quyết định đối với quốc gia, đối với từng ngành, từng địa phương. Họ là những người đi tiên phong mở đường, dẫn dắt mọi người tiến tới. Chính vì vậy mà người xưa đã khẳng định: "Hiền tài là nguyên khí của quốc gia" (bia Văn Miếu năm l442). Nguyên khí suy thì thế nước yếu và thấp kém. Nguyên khí thịnh thì đất nước mạnh và phồn vinh.

Điểm qua trong lịch sử, Việt Nam có rất nhiều người tài. Kể từ ngày xưa, Hai Bà Trưng thực tế là hai bà nông dân, nhưng lại dám nghĩ đến chuyện đánh cả lại một đội quân của đất nước to lớn và họ giành chiến thắng. Phải nói bà ấy là người tài chứ? Lịch sử Việt Nam còn rất nhiều người tài như vậy, từ ông Lê Lợi đến Quang Trung. Ngoài ra, còn nhiều tấm gương về người tài, chẳng hạn những thắng lợi trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, Chiến dịch Hồ Chí Minh hay gần đây bao nhiêu học sinh thi Toán, Lý quốc tế và giành giải về cho Tổ quốc. Điển hình như giáo sư Ngô Bảo Châu cũng là một người tài. Hoặc một ông nông dân ở Yên Bái chế được máy cày mà cày được trên ruộng bậc thang.

PV:  Hiện nay đất nước ta đang đối diện với vấn nạn chảy máu chất xám. Không có nhiều người tài trở về sau khi đi ra nước ngoài học tập. Ông nhận thấy vấn đề này như thế nào?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Trước hết phải nói vô cùng đau xót. Lẽ ra người tài phải phục vụ đất nước, làm cho đất nước sánh vai cùng các cường quốc năm châu như Bác Hồ mong ước. Đằng này, người tài của chúng ta chỉ thích ở nước ngoài.

Nếu mang ra so sánh, 10 triệu nông dân sản xuất lúa gạo, xuất khẩu gạo đứng đầu thế giới nhưng cũng không bằng 100 ngàn học sinh đi học nước ngoài. Nếu các học sinh đi du học rồi về phục vụ đất nước thì quá tốt, nhưng vì sao họ không trở về? Có phải họ không yêu nước? Không phải. Đã là người Việt Nam ắt mang dòng máu Việt Nam và tất nhiên phải yêu nước chứ.

PV:  Có phải do đãi ngộ chưa tốt không, thưa ông?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Tôi cho rằng đó chỉ là một phần nhỏ mà quan trọng ở cách sử dụng người tài của nước ta và môi trường hoạt động không tạo điều kiện để họ phát triển khả năng nên họ không về. Môi trường làm việc ở Việt Nam tồn tại nhiều tiêu cực nên nhiều người về không quen với phong cách làm việc này, họ không làm được. Vấn đề chính hiện nay là cơ chế và cách làm việc nếu cứ duy trì như thế này, người tài chắc chắn sẽ không về và không khiến họ phát huy được cái tài của họ cho đất nước.

Chưa kể cách chọn lựa cán bộ như ở Việt Nam kìm hãm sự phát triển tài năng của họ. Tôi biết ở đây có nhiều người đi học nước ngoài về, ngoại ngữ rất tinh thông và tuổi đời rất trẻ, khoảng 24 - 25 tuổi. Nhưng họ đi vào một cơ quan mà người nắm vai trò quản lý đã có từ lâu thì sao họ phát huy được. Không ít người từng than thở với tôi, thà một giờ sống bên thằng khôn còn hơn ở một năm cạnh thằng ngu. Làm sao họ có thể chịu đựng được chuyện đó. Từ đó nghĩ rộng ra.

Cuối cùng mới nói đến chính sách đãi ngộ hiện nay. Đãi ngộ không đủ họ nuôi con, chi phí sinh hoạt thì sao họ yên tâm công tác, dù đó có là quê nhà của họ chăng nữa.

Không về vì tương lai mờ mịt

PV:  Nhưng rõ ràng những năm gần đây, việc đối đãi với người ngoài cũng được chú trọng hơn, như giáo sư Ngô Bảo Châu được cấp nhà, tạo điều kiện làm việc…?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Bạn thử xem có được bao nhiêu trường hợp được như Ngô Bảo Châu. Số người tài sống vì vật chất không phải nhiều. Thực tế, khi có trình độ nhất định, đa số người tài đều tự thân kiếm sống và có thể sống đàng hoàng.

Hiện nay, nhiều người đi học ở nước ngoài về vẫn tự vận động, tự bỏ tiền túi để nghiên cứu khoa học nhưng phần lớn họ không về do hệ thống nghiên cứu khoa học trong nước chưa đủ hấp dẫn cho người có tài làm việc trong nước, chưa đủ mức tin cậy cho những nhà khoa học trẻ thấy làm trong nước có thể tiến bộ và cống hiến được như nước ngoài.

Khai giảng ở một trường tiểu học tại Hà Nội

PV:  Trước đây đã từng có không ít người tài từ bỏ vinh hoa phú quý theo Bác Hồ về nước phục vụ công cuộc kháng chiến. Vì sao ngày đó mọi người sẵn sàng bỏ mọi thứ về nước cống hiến, còn bây giờ lại không?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Cuộc sống con người đều có một lý tưởng để họ đi theo. Những người sống có lý tưởng ngày đó đặt niềm tin vào Bác Hồ, rằng họ trở về nước nhà sẽ làm cho đất nước Việt Nam ngày càng phồn vinh và con cháu của họ sau này sẽ được kế thừa thành quả đó. Vì thế họ sẵn sàng từ bỏ những điều kiện tốt đẹp lúc đấy để trở về. Dù có phải lên rừng nằm gai nếm mật, có gian khổ bao nhiêu nhưng nhìn vào tương lai họ vẫn sẵn sàng trở về.

Ngày nay họ không muốn vì tương lai sao mờ mịt quá, có khi nói không ai nghe. Không ít trong số họ khi trở về cảm thấy lạc lõng giữa những nhóm lợi ích, cơ chế xin cho. Và họ cũng thấu hiểu “một cánh én không làm nên mùa xuân”, thế nên họ lại buộc lòng phải ra đi. Tôi không cho rằng đồng tiền có thể làm thay đổi tình yêu với đất nước, thay đổi các giá trị sống. Tôi vẫn tin vào các nhân tài Việt. Ra nước ngoài thì họ vẫn là người Việt Nam. Khoa học là không biên giới nên họ đóng góp cho khoa học thế giới bao nhiêu cũng là niềm vinh hạnh của chúng ta.

PV:  Nhiều người Việt thành danh trên thế giới, có người cho rằng đó là do họ được hưởng thụ nền giáo dục ở nước ngoài. Ông nghĩ gì về nhận xét này?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Cũng chưa hẳn đúng. Sự thực con người Việt Nam có bản chất cần cù, chịu khó và thông minh, khéo léo. Lúc tôi đi học làm luận án tiến sĩ, cùng một bạn người Nga. Thiết nghĩ họ được học tập và trưởng thành trong môi trường văn minh hơn mình, chắc họ phải giỏi hơn. Tôi vốn nhỏ con nên lúc làm thí nghiệm khéo léo hơn, mổ xẻ này kia, mỗi ngày có thể làm được 6 thí nghiệm. Trong lúc bạn người Nga kia to con nên sự khéo léo ít hơn mình, mỗi ngày cũng chỉ được 2,3 thí nghiệm. Kết quả là học tập của tôi và bạn đó bằng nhau dù môi trường học tập của hai người là khác nhau. Tuy nhiên, nền giáo dục Việt Nam hiện nay nếu cải tổ đổi mới toàn bộ, thì Việt Nam chắc chắn sẽ có nhiều người tài giỏi hơn nữa.

Không có cơ chế đào tạo

PV: Vậy hiện nay chiến lược đào tạo nhân tài của nước ta đã thực hiện ra sao rồi, thưa ông?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Chúng ta cũng đã từng nói về chiến lược phát triển người tài, nhưng thực tế thì tôi chưa thấy rõ ràng. Những năm gần đây một số trường đại học đã có chương trình đào tạo cử nhân tài năng như các trường ĐHQG, ĐHSP Hà Nội… Có lễ tuyên dương các thủ khoa đại học, nhưng rồi chỉ vài phần trăm thủ khoa đó được trọng dụng, sử dụng, số còn lại phải tự thân, tự tìm cơ hội việc làm mà chưa có việc sử dụng tiếp nối. Trong chiến lược phát triển nhân lực và khoa học của chúng ta vẫn còn mờ nhạt, không có những kế hoạch triển khai phù hợp với những điều kiện tương ứng và chưa làm đến nơi đến chốn. Chiến lược đó phải có từ hệ thống đào tạo đến chuyện sử dụng người tài như thế nào sau khi họ học xong. Còn chuyện, bây giờ thấy người tài là cấp cho họ vài học bổng hay phần thưởng gì, đó đâu phải chiến lược mang tầm vĩ mô. Thậm chí có nhiều địa phương khuyến khích đi du học họ sẽ cho thêm tiền nhưng khi quay về Việt Nam, cách thức sử dụng nhân tài không đi đến đâu nên không có nhiều hiệu quả. Đặc biệt là nước ta chưa có chính sách đảm bảo cho người tài phát huy khả năng của họ.

Những việc làm của chúng ta trong vấn đề sử dụng nhân tài đều mang tính chất thời vụ, manh mún, mà chưa nâng lên tầm chiến lược của một quốc gia.

Lễ tuyên dương thủ khoa xuất sắc năm 2014

PV:  Nhà nước nên có chiến lược và giải pháp thế nào để thu hút nhân tài phục vụ cho nước nhà?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Cần chú trọng đội ngũ trí thức trong nước ở các viện khoa học, các trường đại học, các tổ chức... Có một điểm không thể thiếu được là chú trọng kêu gọi những nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài trở về nước hợp tác, cộng tác thường xuyên để có sự gắn bó, hợp tác. Nhà nước không cần có một chính sách gì quá đặc biệt với trí thức Việt kiều mà hãy tập trung vào những chính sách tốt cho trí thức trong nước. Để khoa học trở thành hàng hóa và được thụ hưởng những phần làm ra của khoa học, để đi đến những cơ chế đó cần có thời gian, Đảng và Nhà nước cần có những chế độ chính sách để đào tạo, bồi dưỡng các nhà khoa học có thể làm khoa học được. Ở các nước giàu có và hùng mạnh, họ luôn luôn có tư tưởng coi trọng con người, nhất là những người tài. Đặc biệt quan trọng trong giai đoạn hiện nay là các Đảng và Nhà nước cần thực sự lắng nghe, chứ không phải nghe một cách hình thức những ý kiến tâm huyết của nhân sĩ và những tập thể tiêu biểu.

PV:  Nhân tài là nguyên khí quốc gia có ảnh hưởng đến thịnh suy của một đất nước. Với vấn nạn chảy máu chất xám như nước ta hiện nay, sẽ ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển trong những năm tới?

PGS Trần Xuân Nhĩ: Do Việt Nam chưa có chính sách phát huy nhân tài và cách làm của mình không khoa học, nên đã bị tụt hậu so với thế giới. Khoa học đồng nghĩa với dân chủ. Có nghĩa là có suy nghĩ gì thì làm theo suy nghĩ đó, được phát biểu, được trao đổi. Đối với sự phát triển kinh tế xã hội thì không chỉ phát triển khoa học tự nhiên mà cần phát triển cả khoa học xã hội, phát triển về yếu tố con người. Cần công khai minh bạch, khoa học cần số liệu thật, tính toán thật. Tất cả những điều đó khiến kinh tế Việt Nam không thể phát triển được. Năng suất lao động của Việt Nam hiện bằng 1/5 Malaysia, và bằng 1/15 người Singapore. Năm 1964 Singapore không khác gì mình nhưng giờ họ gấp mấy chục lần. Chuyện chúng ta theo kịp các nước phát triển như một giấc mơ chứ hiện thực thì khó đấy nếu chúng ta không có cơ chế thật sự.

PV:  Xin cảm ơn ông!