Nhà khoa học giỏi được hưởng cơ chế ưu đãi đặc biệt

  Đầu tư đúng ngưỡng…

Phát biểu tại Hội thảo lấy ý kiến đối với “Dự thảo Nghị quyết về cơ chế ưu đãi đối với cơ sở nghiên cứu KH&CN đặc biệt” (gọi tắt là Viện) diễn ra mới đây tại Hà Nội, với sự tham dự của các nhà quản lý, nhà khoa học, đại diện các Bộ, ngành Trung ương, đại diện một số viện nghiên cứu, trường đại học, Bộ trưởng Nguyễn Quân cho biết, xét về tổng thể, mặc dù đã xuất hiện một số Viện điển hình có những thành công đáng ghi nhận trên một số lĩnh vực, nhưng đến nay Việt Nam vẫn chưa có các Viện ứng dụng đủ mạnh về quy mô, tính liên ngành, đội ngũ nhân lực, trình độ cao và hạ tầng nghiên cứu hiện đại có thể cung cấp công nghệ và trợ giúp kỹ thuật tiên tiến, tác động mạnh tới các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế.

Nguyên nhân là do đa số các tổ chức KH&CN công lập đang hoạt động chưa thoát khỏi thói quen được bao cấp, ngại chuyển đổi, trong khi đó số chuyển đổi lại gặp nhiều trở ngại trong hoạt động tự chủ. Bên cạnh đó, thực tế cho thấy các Viện nghiên cứu khoa học công lập, bao gồm cả Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam mặc dù đã được đầu tư một nguồn lực lớn để triển khai hoạt động nghiên cứu, nhưng hầu hết đều tập trung cho các nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng nếu có cũng chưa gắn được vào cơ chế thị trường và nhu cầu của doanh nghiệp.

Đặc biệt, việc đầu tư để nâng cấp hoặc cải tổ Viện, vốn đã hoạt động theo lối mòn thành một Viện nghiên cứu mới đa ngành, theo mô hình trung tâm xuất sắc, với tư duy mới, nguồn nhân lực đẳng cấp quốc tế, hạ tầng trang thiết bị hiện đại và cơ chế hoạt động đặc thù, lại tỏ ra là một giải pháp đầu tư rủi ro và kém hiệu quả. Trong bối cảnh đó, giải pháp tối ưu là đầu tư có trọng điểm để thành lập mới hoặc chỉ nâng cấp một số cơ sở nghiên cứu đặc biệt.

Từ thực tiễn hoạt động của các tổ chức KH&CN công lập của Việt Nam và kinh nghiệm xây dựng thành công các viện nghiên cứu ứng dụng công nghệ và xuất sắc trên thế giới, có thể nhận thấy, bên cạnh các yếu tố về vai trò của người đứng đầu, về cơ sở vật chất và trang thiết bị, về xác định trúng định hướng nghiên cứu, điều kiện quan trọng nhất đảm bảo cho một Viện nghiên cứu xuất sắc hoạt động hiệu quả là việc được mạnh dạn giao nguồn lực quốc gia và quyền tự chủ tối đa trong việc sử dụng nguồn lực đó trong thời gian đầu khi viện mới hình thành.

Cùng với sự chuyển biến nhận thức về vai trò then chốt của KH&CN trong phát triển KT-XH, môi trường  pháp lý về KH&CN cũng được điều chỉnh theo hướng trao nhiều quyền tự chủ và ưu đãi hơn cho hoạt động KH&CN. Cơ chế ưu đãi đối với các tổ chức KH&CN nhìn chung đã được quy định trong một số văn bản pháp luật về sử dụng, trọng dụng các cán bộ khoa học, về thuế, về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức KH&CN công lập. Tuy nhiên các nội dung này cũng được đồng thời điều chỉnh tại các luật chuyên ngành về quản lý công chức, viên chức, về ngân sách nhà nước…trên thực thế các cơ quan thi hành pháp luật thường ưu tiên áp dụng quy định tại các văn bản pháp luật chuyên ngành khi không có sự thống nhất giữa các luật này với luật về KH&CN. Điều này dẫn đến rất nhiều vướng mắc trong việc phát huy quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức KH&CN công lập.
Ví dụ như về quản lý tài chính, nhiều nội dung chi hợp lý phát sinh trong hoạt động KH&CN chưa được kịp thời bổ sung, đặc biệt là thủ tục thanh quyết toán cứng nhắc không phù hợp với đặc thù của hoạt động nghiên cứu sáng tạo là các cản trở chính về cơ chế tài chính đối với các tổ chức KH&CN công lập hiện nay, đặc biệt trong việc các tổ chức này thu hút cán bộ trình độ cao và triển khai các dự án, chương trình KH&CN quy mô lớn trên thực tiễn.

Về quản lý nhân sự, mặc dù các quy định về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm đã trao quyền tự chủ cho các tổ chức KH&CN công lập trong việc quản lý viên chức, nhưng trên thực tế, việc thực hiện các cơ chế này còn rất khó khăn do cần được cơ quan có thẩm quyền phân cấp..

Ưu đãi đặc biệt

Theo Bộ trưởng Nguyễn Quân, trong quá khứ, bài học xương máu khi chúng ta coi các phòng thí nghiệm (PTN) trọng điểm là “quả đấm thép” của ngành KH&CN, đã đầu tư hơn 1000 tỷ đồng để thành lập 16 PTN trọng điểm quốc gia. Tuy nhiên sau 10 năm cho thấy, một số PTN trọng điểm không thành công, thậm chí không được như các Viện, các Trung tâm nghiên cứu bình thường, bởi nhiều trang thiết bị không sử dụng được nữa. Hiện đang có một thực trạng, chúng ta đã từng đổ tiền vào các tổ chức nghiên cứu, nhưng đội ngũ quản lý vẫn theo tư duy cũ, tư duy của nền kinh tế bao cấp, không phải của thị trường, cho nên chưa tạo được nhóm nghiên cứu mạnh, chưa có tư duy mới. Vì vậy, nếu không tạo ra tiền lệ, không có cơ chế ưu đãi đặc biệt thì không thể vượt qua khuôn khổ của một tổ chức KH&CN bình thường.

Cần có cơ chế ưu đãi đặc biệt cho các nhà khoa học đầu đàn (Anh: Nghiên cứu khoa học tại Trung tâm sinh học thực nghiệm)

Vì vậy Bộ trưởng cho rằng, nếu Nghị quyết mới được xem xét thông qua tại kỳ họp thứ 8 Quốc Hội khóa 13 sẽ cho ra đời Viện nghiên cứu theo chế độ đặc biệt, viện này sẽ là Viện đầu tiên không có cơ quan chủ quản, Bộ KH&CN chỉ chịu trách nhiệm ban đầu, Viện sẽ không nghiên cứu những thứ “trên trời”, mà nghiên cứu theo đơn đặt hàng của doanh nghiệp, của Nhà nước, các tập đoàn…

“Kinh nghiệm của Viện Kist của Hàn Quốc phải mất 30 năm mới vươn lên và trở thành ‘top ten’ của thế giới. Hy vọng V-kist của Việt Nam 30 năm sau sẽ trở thành ‘top ten’ của khu vực”, Bộ trưởng chia sẻ.

Bàn về vấn đề này, đại diện Ban Tuyên giáo Trung ương cho rằng, cần có một Nghị quyết mới để hình thành được tổ chức KH&CN lớn thực hiện được mục tiêu chiến lược đề ra, tạo được bước đột phá về KH&CN đúng với tinh thần NQ số 20 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng. 

“Đây là một cơ chế đặc biệt cho mô hình đặc biệt, xây dựng được những điểm đặc biệt trong Nghị quyết, nên cần được xem xét và đồng bộ với hệ thống pháp luật hiện hành”, đại điện Văn phòng Chính phủ khẳng định.

Tuy nhiên đại diện Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn lại băn khoăn và cho rằng hiện chúng ta đang đầu tư vào V-Kist thì nên đưa ra một đạo luật riêng cho V Kist chứ không phải dành cho các tổ chức KH&CN đặc biệt.

Ghi nhận những ý kiến đóng góp trên, Bộ trưởng Nguyễn Quân cho biết, nếu dự thảo được thông qua sẽ là văn bản pháp luật không chỉ dành riêng cho một đơn vị sự nghiệp, một đối tượng cụ thể mà là hệ thống cơ chế chính sách dành cho một loại hình tổ chức KH&CN đặc biệt.

“Đây là nơi để các nhà khoa học khẳng định chính mình và tập trung nghiên cứu không lo đến cơ chế chính sách, bên cạnh đó họ còn nhận được chế độ đãi ngộ tốt về lương, điều kiện làm việc, và không bị kiểm soát. Cơ chế này sẽ giúp các nhà khoa học sáng tạo và là nơi thí điểm để tháo gỡ cơ chế nếu các nhà khoa học thành công”, Bộ trưởng Nguyễn Quân nói.