Nhà khoa học giả hiệu và thứ khoa học xấu xí

BÀI 1: Đảo lộn giá trị khoa học

Mục tiêu chính của khoa học là xây dựng cho nhân loại một nền tảng kiến thức chính xác về thế giới tự nhiên, trong đó người làm khoa học đòi hỏi phải có tính trung thực, cởi mở thông tin và làm việc nghiêm túc. Thế nhưng do áp lực vật chất, danh vọng và tiếng tăm, không ít nhà khoa học đã đánh mất mình bằng việc làm gian dối.

Ảo tưởng năng lượng rẻ tiền

Vấn đề năng lượng là thách thức lớn nhất của con người hiện tại và cả tương lai. Thế giới này sẽ hoàn toàn đảo lộn nếu có được một nguồn năng lượng sạch và bất tận. Khi đó con người sẽ không còn biết đến những cuộc chiến giành giật dầu mỏ và trái đất không còn bị đe doạ bởi nạn ô nhiễm. Thực tế thì có một nguồn năng lượng như thế trong… nước biển. Thật vậy, nước biển chứa một thành phần gọi là deuterium – hydrogen với một neuron dư ra. Khi hai nguyên tử deuterium bị đẩy sát nhau, chúng sẽ hợp nhất thành một nguyên tử và quá trình này tạo ra nhiều năng lượng. Nhưng quá trình này chỉ có thể tiến hành trong điều kiện xấp xỉ… 13.000.000 ⁰C (giống như trên mặt trời!) và nhờ những thiết bị phức tạp trị giá hàng tỉ đôla.

Cuối những năm 1980, hai nhà hoá học Slanley Pons (đại học Utah– Mỹ) và Martin Fleischmann (đại học Southampton– Anh) đã mơ mộng làm được điều trên. Năm 1989, nhiều tờ báo lớn giật tít thông báo bộ đôi Pons – Fleischmann tổng hợp được hạt nhân ở nhiệt độ phòng, hay gọi là “tổng hợp hạt nhân lạnh”, bằng những thiết bị rất đơn giản: khi cho dòng điện 6V đi qua hai điện cực palladium và platinum cắm trong một bình nước biển, họ biến deuterium thành tritium, và phản ứng phát ra nhiều neutron cũng như nhiệt lượng. Lặp lại thí nghiệm này nhiều lần, Pons và Fleischmann đều chứng minh được năng lượng phát ra gấp bốn lần năng lượng nạp vào. Như thế với lượng deuterium trong 1 tấn nước biển, người ta sẽ có được năng lượng tương đương… 300 tấn dầu mỏ!

Sau khi Pons và Fleischmann công bố phát minh, hàng trăm phòng thí nghiệm trên thế giới thử lặp lại thí nghiệm, nhưng tất cả đều công cốc. Trước sức ép của giới khoa học, Pons và Fleischmann phải “biểu diễn” lần nữa và lần này… thất bại. Nhiều câu hỏi được đặt ra, trong đó người ta nghi ngờ về những trang thiết bị của thí nghiệm đầu tiên và tác giả đã gian dối hoặc nhầm lẫn trong giải thích. Nhưng vấn đề không chỉ như thế, chỉ trích lớn nhất của giới khoa học cho “phát minh” này chính là việc các tác giả đã bỏ qua việc công bố nghiên cứu trên các tạp chí bình duyệt khoa học. Trong thực tế, Pons và Fleischmann cũng đã gửi bài báo cho tờ Journal of Electroanalytical Chemistry . Nhưng thay vì chờ ý kiến phản hồi từ giới khoa học như thông lệ, tác giả vội vàng tổ chức họp báo để công bố “phát minh”. Điều này được xem là phi đạo đức và “có động cơ thương mại”.

và khi mọi việc vỡ lở...

Đủ kiểu gian lận

Năm 1968, Franz J. Ingelfinger, biên tập viên tờ New England Journal of Medicine (NEJM), quyết định ông sẽ không đăng bất kỳ nghiên cứu khoa học nào nếu những chi tiết và dữ liệu quan trọng của nó đã được công bố trên một tạp chí khoa học khác hay trên báo phổ thông. Người kế thừa Ingelfinger, Arnold Relman, đi xa hơn. Ông muốn các bài đăng trên tạp chí khoa học phải đạt độ tin cậy cao nhất bằng một quy trình bình duyệt chặt chẽ từ giới khoa học. Đề xuất của Relman được mọi người nhất trí và từ đó, mọi tạp chí khoa học đều làm cách này.

Thế nhưng, bất chấp hàng rào kiên cố trên, người ta vẫn chứng kiến nhiều vụ “lọt lưới” trên các tạp chí khoa học. Năm 2005, tạp chí Science công bố nghiên cứu của GS Hwang Woo-suk (Hàn Quốc): tạo được phôi từ tế bào da của 11 bệnh nhân hiến tạng và trứng người tình nguyện. Khi ấy cả thế giới xôn xao vì từ đây ác mộng về các bệnh ung thư, di truyền, tự miễn (lupus, thấp khớp), tim mạch sẽ bị đẩy lùi. Tuy nhiên, không lâu sau đó người ta mới biết đây chỉ là “trò lừa bịp”: các bức ảnh đăng trên tờ Science hoàn toàn là giả tạo, được “nhào nặn” từ hai cụm tế bào chứ không phải 11 cụm như Hwang công bố. Trong nghiên cứu khoa học, việc làm của Hwang được gọi là cực kỳ vô đạo đức.

Khác với Hwang Woo-suk, TS vật lý người Đức Jan Hendrick Schön, có hành vi “sản xuất dữ liệu”. Năm 2001, ông được trao nhiều giải thưởng danh giá và có thành tích làm việc ít người bì kịp: trung bình tám ngày công bố một nghiên cứu mới! Lĩnh vực nghiên cứu chính của Schön là vật lý môi trường, công nghệ nano, đặc biệt ông quan tâm đến việc sử dụng chất hữu cơ tinh thể để thay thế các thành phần bán dẫn quy ước (như silicon). Nhiều nghiên cứu của ông được đăng trên các tạp chí hàng đầu như Science hay Nature . Nhưng một ngày nọ có người phát hiện trong một bài báo khoa học, Schön đã sử dụng hai đồ thị giống nhau để mô tả hai chất liệu khác nhau. Năm 2002, người ta mở cuộc điều tra, xem xét lại những dữ liệu nghiên cứu trước đây và phát hiện ít nhất 16 hành vi sai trái của Schön. Chẳng hạn với cùng một dữ liệu ông đã “chế biến” cho nhiều thực nghiệm khác nhau. Thậm chí để có sơ đồ minh hoạ ông dùng kỹ thuật tính toán nghĩ ra chứ không xuất phát từ thực nghiệm. Năm 2004, đại học Konstanz (Đức) thu hồi bằng tiến sĩ của Schön vì xem ông đã làm một chuyện “đáng hổ thẹn”.

Bài 2: Khi truyền thông “tiếp sức” cho nhà khoa học giả hiệu

Do áp lực chạy đua thông tin, nếu không đủ tỉnh táo và trang bị tốt kiến thức, kỹ năng nghiệp vụ cần thiết, giới truyền thông có thể vô tình trở thành “cộng tác viên” của “nhà khoa học giả hiệu” trong việc truyền bá “thứ khoa học xấu xí”. Truyền thông thế giới và Việt Nam đã chứng kiến không ít bài học như thế.

Vụ án MMR và bệnh tự kỷ

Năm 1998, Andrew Wakefield khiến hàng triệu phụ huynh trên thế giới hốt hoảng khi cho rằng MMR (vắcxin ngừa sởi, quai bị và Rubella) có liên quan đến bệnh tự kỷ. Trong một bài đăng trên tạp chí khoa học Lancet, bác sĩ người Anh này cho biết trong 12 trường hợp chích ngừa vắcxin MMR, có đến tám trường hợp phát bệnh tự kỷ sau đó!

Ngay sau khi nghiên cứu được công bố, hàng loạt phương tiện truyền thông đại chúng vào cuộc thông tin về mối liên hệ nhân quả trên, không ai mảy may nghi ngờ về giá trị của phát hiện vì nó được đăng trên một tạp chí quá danh tiếng. Hậu quả là phong trào chích ngừa rớt thê thảm (tại Anh tỷ lệ chích MMR từ 94% chỉ còn 75%), đồng thời dịch sởi bùng phát ở nhiều nước châu Âu.

Andrew Wakefield và vợ tại London 1.2010, sau khi điều trần trước hội đồng Y khoa tổng quát. Ảnh: The New York Times

Tuy nhiên nhiều nghiên cứu sau đó đã bác bỏ kết quả nghiên cứu của Wakefield . Giới hữu quan tiến hành điều tra và phát hiện “nhà khoa học” đã “xào nấu số liệu” để cho kết quả như ý muốn của mình. Ngoài vi phạm đạo đức nghiêm trọng này, ông còn phạm phải “xung đột lợi ích” khi nhận một số trẻ để nghiên cứu từ một luật sư chuẩn bị hồ sơ kiện các hãng sản xuất MMR và bản thân cũng bỏ túi 400.000 bảng Anh từ các luật sư chống MMR. Năm qua, Wakefield bị tước quyền hành nghề y tại Anh và phải tủi hổ bỏ ra nước ngoài sinh sống.

Về góc độ khoa học, hành động gian dối của Wakefield không thể bào chữa, thế nhưng một số nghiên cứu xã hội học sau đó cho thấy nếu giới truyền thông không “tiếp sức” cho nhà khoa học giả hiệu, hậu quả có thể không quá nghiêm trọng (cho đến nay nhiều phụ huynh Anh vẫn từ chối cho trẻ chích ngừa!) Trong bài báo đăng trên tạp chí Vaccine năm 2003, Paul A. Offit và Susan

E. Coffin cho rằng giới báo chí khoa học chưa phân biệt được “nhân quả” và “ngẫu nhiên”. Để xác định chích MMR có liên hệ nhân quả với bệnh tự kỷ hay không thì phải biết nguy cơ bị MMR trong nhóm chích vắcxin và so sánh với nguy cơ bị MMR trong nhóm không chích vắcxin. Về nghiên cứu của Wakefield , báo chí cho rằng có yếu tố nhân quả là quá vội vàng.

Báo chí khoa học thiếu… khoa học

Những năm qua nước ta cũng có không ít bài học về truyền thông khoa học. Cách đây vài năm, thông tin về việc bưởi gây ung thư hoặc sự tương kỵ chết người của một số thực phẩm nếu dùng chung, đăng tải trên một số tờ báo chính thống, đã khiến nhiều người sốt vó cho dù những điều này xuất phát từ truyền miệng chứ không từ bất kỳ nghiên cứu nghiêm túc nào. Năm qua, thông tin nước ozone trị được bệnh tay chân miệng cũng khiến không ít người dân tin tưởng. Đáng tiếc là khi đăng tải thông tin này, giới truyền thông lại không đặt câu hỏi liệu pháp chữa bệnh đó có được khoa học công nhận hoặc giới hữu quan (bộ Y tế) cho phép áp dụng hay chưa.

Trong thực tế, không chỉ ở Việt Nam, mà ngay cả ở nhiều nước tiên tiến, nhà báo khoa học cũng phạm phải những sai sót về nghiệp vụ như đặt trọn niềm tin vào các nhà khoa học tên tuổi (những người này nói luôn đúng!), hiểu không đủ về quy trình nghiên cứu khoa học (nghiên cứu chỉ có giá trị khi được công bố trên tạp chí bình duyệt), thiếu hiểu biết về chuyên ngành mình đang phụ trách. Trong một khảo sát trên 148 nhà báo y tế tại 37 quốc gia châu Âu đăng trên tạp chí Health Expectations vào năm 2003, Anna Larsson và cộng sự nhận ra nguyên nhân khiến thông tin y học bị sai lệch hay bóp méo nhìn từ phía thực hành báo chí: đó là các nhà báo thừa nhận họ bị sức ép về thời gian, thiếu kiến thức, cạnh tranh độc giả, không tìm được nguồn phát ngôn và áp lực về tính thương mại của báo chí.

Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu truyền thông cho rằng chính phong cách làm báo của báo chí phổ thông đã vô hình trung tạo kẽ hở cho khoa học xấu xí xuất hiện. Arnold Relman, biên tập viên tờ New England Journal of Medicine, nói: “Giới truyền thông nói chung thường quan tâm đến câu chuyện, tính thông tin hơn là sự thật khoa học”. Điển hình cho điều này là cách làm của đài truyền hình Mỹ CBS về vắcxin MMR ở thành phố Evans, bang Pennsylvania . Trong đoạn phóng sự phát đi, biên tập viên dẫn lời: “Cho đến năm một tuổi Nicholas là một đứa bé hoàn toàn bình thường, nhưng sau khi được chích MMR thì cha mẹ bé thừa nhận bé bắt đầu thay đổi”. Sau lời giới thiệu này là hình ảnh cha mẹ bé Nicholas ôm con vào lòng và… khóc sướt mướt. Với cách thông tin như thế, người xem thật khó phủ nhận mối liên hệ nhân quả giữa chích MMR và bệnh tự kỷ. Tương tự thế, khi dịch tay chân miệng bùng phát ở Ninh Thuận năm qua, không ít tờ báo dẫn lời phụ huynh khẳng định sau khi bôi nước ozone lên người thì bệnh nhi khỏi bệnh. Sự thật thế nào? Bác sĩ Trương Hữu Khanh, một chuyên gia về bệnh nhiễm nhi, nói: “Đối với bệnh tay chân miệng thể nhẹ, dù không điều trị bệnh nhân cũng tự lành bệnh!” (còn tiếp).