Cây chàm mèo
Là loại cây nhỏ sống nhiều năm, cao 40 - 80cm, thân nhẵn, phân nhiều nhánh, phình lên ở các mấu. Lá mọc đối, hình bầu dục hoặc hình trứng, gốc thuôn, đầu nhọn, mép lá khía răng tròn, trông có dáng lá râm bụt nhưng ít nước hơn.
Cụm hoa ở kẽ lá thành bông thưa màu tím hoặc tím pha hồng. Tràng hoa hình trụ hơi cong, hẹp ở phía cuống, to dần như hình chuông, trên cùng thì loe ra thành 5 cánh.
Quả dài 3cm, phần đầu rộng 3mm, vót nhỏ dần về phía cuống. Quả gồm 2 mảnh màu xanh lục rồi chuyển dần màu xám đen, lúc khô nổ tách tung hạt (như kiểu quả nổ, quả xuyên tâm liên). Mỗi quả có 4 hạt dạng như hạt ớt nhưng to hơn. Mỗi mảnh vỏ có 2 cái gai cong mọc ở bên trong.
Nếu cần lượng ít dùng trong gia đình thì giâm cành để sớm được thu hoạch. Nếu trồng để sản xuất lớn thì dùng hạt. Hái quả lúc đã chuyển sang màu xám, đặt trong hộp phơi nắng. Quả sẽ nổ tung hạt trong hộp. Ở nước ta, cây này mọc trong rừng ẩn dưới tán lá.
Người dân tộc ít người ở một số tỉnh miền Bắc trồng cây này. Phải chăng do đó gọi tên chàm mèo. Trước kia, chúng tôi có lấy hạt cây này ở rừng miền Đông, trồng ở TP Hồ Chí Minh cây vẫn phát triển tốt.
Bộ phận dùng:
- Dùng lá và cành với tên đại thanh diệp.
- Dùng phần dưới mặt đất với tên bản lam căn.
Tính vị:vị đắng, tính lạnh. Thanh nhiệt giải độc, mát huyết trừ ban.
Cả 2 vị này dùng trong điều trị một số bệnh do siêu vi trùng với tác dụng như nhau: phần rễ thì đắng nhẹ hơn và tính lạnh cũng nhẹ hơn phần cành, lá. Thông thường, người dân dùng chung cành lá rễ dưới dạng nấu sắc uống, với trẻ em có thể thêm đường cho dễ uống.
Thường được dùng phòng, trị các bệnh: cảm cúm, viêm não do siêu vi trùng, quai bị, sởi, nhiều loại vi trùng Gram dương và Gram âm.
Liều dùng mỗi ngày với dạng nấu sắc uống (theo sách Phương dược học).
- Dưới 4 tuổi: 40 - 80g.
- Từ 5 đến 9 tuổi: 80 - 160g.
- Từ 10 đến 16 tuổi: 160 - 320g.
Chia ra nhiều lần uống cách nhau 1 - 2 giờ. Có thể dùng một vị hoặc tùy tình hình có thể gia thêm một số vị như hoàng cầm, hoàng liên, liên kiều, huyền sâm, sinh địa...
Có một lần, chúng tôi đi tham quan một thành phố lớn đang có dịch cúm. Chúng tôi được cho uống thuốc phòng bệnh này. Mỗi ngày, mỗi người uống một gói, có 5g bột, có vị đắng nhẹ. Bao bì ghi thành phần là đại thanh diệp và bản lam căn.
Chú ý:
- Người muốn có thai hoặc đang có thai không dùng vị này.
- Có một số địa phương dùng cây Isatis tinctoria, họ hoa thập tự cũng với tên đại thanh diệp và bản lam căn với tác dụng phòng trị bệnh như cây chàm mèo.
Tránh nhầm lẫn với cây Chàm ( Indigofera tinctoria), thuộc họ đậu, còn gọi là chàm lá nhỏ, có lá kép lông chim gồm 7 - 15 lá chét. Quả có hình dáng quả đậu.