Cách mạng Pháp, Napoléon Bonaparte và các nhà khoa học

Và dĩ nhiên không phải qua một đêm là cách mạng đem đến tất cả sự hình thành văn hoá khoa học có nguồn gốc từ trước đó, và sau đó cũng phải trải qua nhiều bước thăng trầm, trong những điều kiện có khi thuận lợi có khi kìm hãm. Đến nay nó được thể hiện rõ nét trong các định chế giáo dục, hệ thống đại học và viện nghiên cứu, với “đạo lý khoa học” được phát biểu và tuân thủ khá chặt chẽ trong mọi ngành nghề, và được lan toả rộng rãi hơn nhưng mơ hồ hơn qua các phương tiện truyền thông.

1. Trước cách mạng 1789

Kể từ Galileo (1564 – 1642), Descartes (1596 – 1650), tới Képler (1571 – 1630)… rồi đỉnh cao Newton (1642 – 1627), phát hiện những quy luật ngày càng hoàn chỉnh về thế giới vật chất, cộng với những nghiên cứu toán học để cho phép phát huy chặt chẽ những quy luật ấy của nhiều nhà toán học lớn như Leibniz (1646 – 1716), Euler (1707 – 1782), gia đình Bernoulli (các tác phẩm nằm giữa 1650 – 1780), Pascal (1623 – 1662), Fermat (1601 – 1665), Lagrange (1763 – 1813), Laplace (1749 – 1827), các nhà lý thuyết khoa học cơ bản đã sẵn sàng cho việc ứng dụng vào đời sống, hỗ trợ cho việc bùng nổ của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, nảy ra do những yêu cầu kinh tế - xã hội thời ấy tại châu Âu ².

Anh quốc là nước đi đầu trong cách mạng công nghiệp này, mà điểm khởi đầu thường được chọn là phát minh ra máy hơi nước hoàn chỉnh (với động lực hai chiều và hệ thống truyền lực biến chuyển động hai chiều thành chuyển động quay) của James Watt (1763 – 1819) năm 1769. Nhưng thực ra đó chỉ là sự bùng nổ lớn nhất. Nếu coi những đặc trưng của cuộc cách mạng này là: “sử dụng sắt thép đại trà” (cơ khí), nhà máy sản xuất tập trung, sử dụng năng lượng hơi nước, phương tiện chuyên chở bằng động cơ hơi nước…; thì cần lui thời gian khởi đầu cuộc cách mạng công nghiệp cho tới khoảng những năm đầu thập kỷ 1730, khi có các sáng chế về máy dệt, đưa đến việc sản xuất vải tập trung trong các nhà máy, và sáng kiến sử dụng than cốc để luyện gang; những sáng chế này đều nảy ra trên nước Anh ³.

Một vài thí dụ cho thấy nước Pháp đi chậm hơn nước Anh khá nhiều: Mặc dù dân số chỉ trên dưới một phần ba dân số Pháp ⁴, năm 1730 có 15.000 động cơ hơi nước (kiểu cũ) tại Anh, và … 3.000 tại Pháp. Năm 1789 tại pháp chỉ có 1% đến 2% gang là sản xuất bằng lò than cốc, trong khi ở đó ở Anh năm ấy tỷ lệ tương ứng là 40%. Tàu chạy bằng hơi nước và xe lửa cũng được ứng dụng nhiều hơn tại Anh, do nhu cầu chuyên trở nhiều hơn vì sản xuất hàng hoá nhiều hơn; mặc dù tàu chạy bằng hơi nước được Joufroy d’Abbans sáng chế tại Pháp năm 1776. Một sáng chế khác đáng để ý của người Pháp là khinh khí cầu của anh em Montgolfier năm 1783.

Tuy nhiên, thế kỷ 18 còn được gọi là “thế kỷ ánh sáng” tại Pháp. Qua các đời vua Louis XIV ⁵(1643 – 1715), Louis XV (1715 – 1774) và Louis XVI (1774 – 1792), các hoạt động văn học, nghệ thuật, khoa học và kỹ thuật được tôn trọng và bảo trợ qua nhiều định chế độc đáo hay hiếm có trên thế giới, như Hàn Lâm Viện Pháp (Académie Francaise, 1653), Hàn Lâm Viện Khoa Học (Académie Royale des Sciences, 1699, tương đương với The Royal Scociety of London, đã được thành lập từ năm 1660). Các đại học đã có từ lâu, nhưng chỉ truyền dạy thần học, luật và y khoa. Về khoa học kỹ thuật, các trường kỹ sư được mở ra trước 1789 là ⁶: Đóng tầu (Ecole de constructeurs de vaisseaux, 1672), Cầu Cống (Ponts et Chaussées, 1747), Hầm mỏ (Mines, 1783), Công binh Mézières ⁷(Génie, 1748)… Dĩ nhiên còn trường Quân sự Paris (1751), nơi Napoléon Bonaparte ⁸vào học năm 1770 (15 tuổi). Các trường kỹ sư này lúc đó đã dạy những lý thuyết khoa học mới và hữu ích nhất thời ấy, như đại số học, hình học giải thích, toán vi tích phân, cơ học… Trường dạy nghề cho công nhân đầu tiên được mở năm 1788.

Vợ chồng Lavoisier

Thời ấy đã có các trường tiểu học (écoles primaires) và trung học (collèges) rồi, hoàn toàn do nhà thờ quản lý, thời gian tổng cộng là 8 năm 8 lớp, chỉ những gia đình khá giả mới cho con đến trường, nhưng con em các thế gia thì ở nhà học gia sư. Tiểu học dạy giáo lý Cơ Đốc cơ bản, dạy chữ và bốn phép toán, từ 5 hay 6 tuổi; các trường trung học dạy thêm các môn khác cho đến 15 – 16 tuổi. Nhà binh cũng có hệ thống trường học riêng cho thiếu niên, Napoléon Bonaparte trước 15 tuổi đã học ở một trong những trường đó. Hệ thống nhà thờ dày đặc và việc các cha sở thường dạy chữ miễn phí cho dân chúng cũng đưa đến một kết quả đáng ngạc nhiên, khoảng 75% đàn ông thời ấy có thể ký tên mình trên giấy tờ ¹⁰, tuy rằng tỷ lệ biết chữ thay đổi nhiều tuỳ theo các vùng giàu nghèo khác nhau ¹¹. Bên cạnh khoảng màu tương đối sáng về giáo dục đó, cũng không nên quên khía cạnh bi thảm chung của thời đại ấy về phụ nữ và trẻ em: đẻ nhiều mà nuôi được ít, 30% trẻ sơ sinh chết dưới 1 tuổi, con em các gia đình nghèo khó phải bắt đầu đi vào cuộc đời lao động từ khoảng 8 – 10 tuổi.

2. Cách mạng và Đế chế¹²

Nền Cộng hoà phát sinh từ Cách mạng Pháp có thể được chia làm bốn giai đoạn:

- Giai đoạn đầu từ ngày 14 – 7 – 1789 phá ngục Bastille tượng trưng cho uy quyền võ đoán tuyệt đối của nhà vua, cho đến 21 – 9 – 1792, khi vua Louis XVI bị truất phế và nền Cộng hoà được thành lập. Đây là giai đoạn đấu tranh chính trị căng thẳng, không thể có thay đổi gì về các thể chế khoa học – giáo dục.

- Giai đoạn thứ hai, Hội nghị Quốc ước (La Convention), từ 21 – 9 – 1792 cho đến 01 – 01 – 1795, là bước đi chập chững của nền Cộng Hoà, vừa phải học tập sinh hoạt chính trị dân chủ (tương đối), vừa phải đối đầu thắng lợi với những đe doạ chiến tranh từ các vương quốc láng giềng, đây cũng là thời gian Robespierre nổi lên nắm quyền, thực thi khủng bố qua Uỷ ban Cứu nước (comité de salut public) và Toà án Cách mạng, rồi cuối cùng bị triệt hạ. Cần nói rõ là trong Quốc ước không có các đảng phái chính trị với đường lối rõ nét, các phe nhóm quây tụ với nhau vì nhiều lý do: Một lãnh tụ có tài ăn nói, vì đồng hương… các phe nhóm này tranh giành ảnh hưởng của quyền lực vừa bên ngoài vừa bên trong Quốc ước.

- Giai đoạn thứ ba, Uỷ ban Chấp chính (Le Directoire), từ 01 – 01 – 1795 đến 10 – 11 – 1799. Ngay từ đầu thời gian này Napoléon Bonaparte đã là một đại tướng rất nổi tiếng, do đó thường được cử đi viễn chinh, nhất cử lưỡng tiện vì không còn ở Paris để chia sẻ quyền hành. Trong nước thì các âm mưu đảo chính và lật đổ giữa các phe phái nối tiếp nhau, cho tới khi chính Bonaparte làm đảo chính ngày 10 – 11 – 1799 (theo lịch cách mạng gọi là ngày 18 tháng Sương mù, 18 Brumaire).

- Giai đoạn thứ tư, Tổng tài (le Consulat), từ 10 – 11 – 1799 đến 02 – 12 – 1804 là giai đoạn Bonaparte làm Tổng tài thứ nhất, nắm toàn bộ quyền lực; hai người kia chỉ để làm cảnh. Đây thực hất là giai đoạn Bonaparte chuẩn bị để đăng quang làm Napoléon Đại đế, từ quân chủ lại trở về quân chủ, chấm dứt nền Cộng Hoà ngắn ngủi. Một vết nhơ lớn của tổng tài Bonaparte là đã lập lại chế độ nô lệ, ngày 06 – 07 – 1802.

Nhiều sử gia xếp giai đoạn tổng tài chung với giai đoạn đế chế, hợp với thực chất đơn. Napoléon trị vì hơn chín năm, trong thời gian 14 năm ông thực sự nắm quyền lực những cải tổ sâu rộng về cơ cấu luật pháp, hành chính, khoa học, giáo dục, được tiến hành mạnh mẽ. Napoléon tiếp tục chinh phục châu Âu, nhưng rồi thất trận trước cửa ngõ Mạc Tư Khoa, liên quân các nước châu Âu được thế tràn vào Pháp. Tháng ba 1814 Napoléon phải thoái vị rồi bị đầy ra đảo Elbe, người kế thừa của dòng họ Bourbon lên ngôi, hiệu là Louis XVIII. Gần một năm sau Napoléon thần tốc trở về cướp chính quyền (01 – 03 – 1815), nhưng chỉ giữ được 100 ngày trước khi thất trận ở Waterloo (18 – 06 – 1815). Ông bị đày ra đảo Sainte Hélène của nước Anh, rồi chết ở đấy.

Trong khoảng 25 năm Cộng Hoà và Đế chế, nước Pháp như trải qua một cuộc động đất lớn để thiết lập một trận tự xã hội mới, phải tìm tòi những thể chế mới thích hợp hơn cho quan hệ sản xuất mới và tình trạng tiến triển của Khoa học, Kỹ thuật, Công nghệ. Ngoại trừ việc đã triệt tiêu một thể chế dân chủ vừa le lói và rất không hoàn chỉnh, cùng với vết nhơ lớn đã nói ở trên, Napoléon Đại đế vẫn cụ thể hoá được một số tư tưởng của các nhà Khai Sáng. Rất tiếc là nếu Napoléon thoát được cái cạm bẫy mù quáng của quyền uy và danh vọng tuyệt đối, bỏ giấc mộng chinh phục, hoà hoãn với các nước khác, thì bớt được bao nhiêu xương máu đã đổ trên khắp châu Âu. Và có thể con người thiên tài tổ chức và trọng khoa học này đã đưa nước Pháp đến những đỉnh cao hơn, thay vì làm kiệt quệ nhân lực và tài lực ¹³.

Louis XVIII trở lại. Để lấy lòng dân, và vì cũng không thể đi ngược lại lịch sử, các thành quả cơ bản đã được thiết lập qua nền Cộng hoà và Đế chế không bị thay đổi bao nhiêu, tuy có suy giảm: hệ thống hành chính tập trung, bộ luật dân sự, hệ thống giáo dục, tự do cá nhân, tự do tín ngưỡng, thương mại, mọi người bình đẳng trước Pháp luật… Những thành quả này vẫn còn nhìn thấy trong diện mạo của nước Pháp từ đó đến nay.

3. Nền Cộng hoà còn non trẻ và khoa học

3.1 Nét gãy

Năm 1793 là năm bản lề, tháng 7 năm 1793 Hàn Lâm Viện bị chất vấn tại sao được hưởng đặc quyền đặc lợi trong chế độ cũ. Nhà bác học có uy tín nhất khi đó là Lavoisier được cử ra điều trần trước hội nghị Quốc ước, ông hỏi thẳng: “ Phải chăng Hội nghị muốn nền Cộng hoà chặn lại sự tiến bộ khoa học và công nghệ” ¹⁴? [NJD, tr16]. Kết quả là ngày 8.8, Hàn Lâm Viện bị giải thể, các thành viên chạy tứ tán, nhiều người gốc quý tộc bỏ ra nước ngoài, những người như Condorect ¹⁵, làm cách mạng nhưng ở trong phe thiểu số thì phải lẩn trốn. Thù trong, giặc ngoài, nước Pháp cần một bàn tay sắt: Robespierre trở thành người hùng của cách mạng và từ 10 – 10 – 1793 máy chém bắt đầu hoạt động. Ngày 07 – 04 – 1794 Condorect bị bắt, sau đó tự tử trong ngục, ngày 08 – 08 – 1794 đến lượt Lavoisier lên đoạn đầu đài, Lagrange nói với bạn là Delambre: “ họ chỉ cần vài phút để chặt một cái đầu, có biết đâu trăm năm khó có một cái đầu như thế” [NJD, tr25].

Tuy nhiên, ngoài những chiến thắng quân sự để bảo vệ nền Cộng hoà, ngay trong giai đoạn khủng bố Quốc ước vẫn thực hiện ngay một số việc theo lý tưởng nhân quyền: Quan trọng hơn cả là: ngày 01 – 08 – 1793 bắt buộc áp dụng hệ thống mét trong đo lường, ngày 04 – 02 – 1794 xoá bỏ chế độ nô lệ ngày 19 – 12 – 1794 ra nghị định cưỡng bách giáo dục cấp tiểu học (dĩ nhiên giáo dục được tách ra khỏi giáo hội), ngoài ra còn mở thêm trường kỹ sư Bách Khoa (Ecole Normale), tiền thân của trường Cao đẳng Sư phạm (Ecole Normale Supérieure) sau này. Ngày 25 – 02 – 1795 Quốc ước bỏ phiếu thuận cho một chương trình cải cách giáo dục toàn diện của Lakanal, nhưng chương trình này đến giai đoạn Chấp chính mới được thực hiện một cách rụt rè.

Tại sao có lúc tinh thần khoa học thoái trào trong nền Cộng hoà? Phải nói hoạt động khoa học thời ấy tương đối cô lập với quần chúng, và các nhà khoa học cũng không thực gắn bó với nhau, không tự bảo vệ nhau thành một khối chặt chẽ. Mặt khác, người ta tôn trọng khoa học, nhưng vừa không hiểu, vừa lại muốn chỉ có các nhà khoa học “thực sự cách mạng”, khổ nỗi quần chúng nào phân biệt được vàng thau. Thời buổi nhiễu nhương dễ làm cho những kẻ cơ hội, có tài ăn nói, tự phong cho mình cái mũ “vừa khoa học vừa cách mạng” để sách động quần chúng nhằm trả thù riêng. Một trong những vai kịch như thế là Marat, mắc bệnh vĩ cuồng, không có công trình khoa học nghiêm chỉnh nào mà cứ cho là mình cao hơn cả Newton . Ứng cử vào Hàn lâm viện thời trước cách mạng không được nên Marat rất hận viện này. Rồi hai cái khổ xẩy ra, cái khổ thứ nhất là Marat đã trở thành một lãnh tụ cách mạng rất được yêu quý, cái khổ thứ hai là những lảm nhảm về khoa học của Marat chưa được nhận ra là lảm nhảm thì Marat đã bị một người đàn bà thuộc phe bảo hàng giết chết, đúng thời điểm căng thẳng: 13 – 07 – 1793. Dân chúng Paris đưa đám rất đông, trước cửa nhà Marat có viết: “ Hỡi nhân dân, Marat người tình của tổ quốc đã chết…” [NJD, tr36]. Người tình tổ quốc đã chết, cho nên gần một tháng sau Hàn lâm viện đã bị giải thể.

Lý do thứ hai nghiêm chỉnh hơn là khuynh hướng cho rằng chỉ cần kỹ thuật và công nghệ, không cần nghiên cứu khoa học thuần tuý, mà người đại diện lỗi lạc của thế hệ trước cách mạng chính là nhà chủ trương Bách khoa Từ điển Diderot (17143 – 1784). Ông cho rằng chỉ cần tìm cách giải quyết những vấn đề cụ thể trong đời sống, không cần những tiếp cận lý thuyết cao xa như Descartes và Newton, trong một câu ám chỉ đến cả hai nhân vật này ông viết: “ … Sự hữu ích sẽ bao quát tất cả. Trong một vài thế kỷ nữa sự hữu ích sẽ đặt giới hạn cho nền vật lý thực nghiệm, cũng như nó đang sắp sửa đặt giới hạn cho hình học” [NJD, tr.29]. Những sai lầm của các bác học lớn… cũng lớn tương xứng. Nhưng điều với chúng ta bây giờ là hiển nhiên thì có lẽ ở thời ấy không hiển nhiên chút nào và còn là chủ đề tranh luận. Và khi dầu sôi lửa bỏng cần giải quyết nhiều vấn đề thật cụ thể thì càng tưởng rằng nghiên cứu khoa học cao xa là vô bổ. Do đó tự nhiên có sự xuất hiện của những nhà khoa học hạng hai như Decremps [NJD, tr 32 - 33], bây giờ không ai nhớ tên, nhưng thời đó rất có ảnh hưởng vì là một nhà phổ biến khoa học kỹ thuật “hữu ích” có tài. Ông chủ trương phải có một nền khoa học “dân đen” (sans – culottes), phải bỏ đi những chứng minh toán học của các hiện tượng vật lý, mà dựa vào những chứng minh “bình dân”! Dựa trên thí dụ, quy nạp, hơn là trên diễn dịch chặt chẽ, và cho rằng hoạt động của các nhà khoa học chỉ là truyền thụ những hiểu biết hữu ích đến dân chúng. Điều này, nếu không coi nó là tất cả, thì không phải không có ích, mà còn rất thích hợp với một trình độ giáo dục cỡ tiểu học, đại trà, mà sự phát triển cũng rất cần thiết.

Nhưng phải nói đây chỉ là ý kiến cực đoan nhất trong thiểu số nắm quyền từ tháng 7 – 1793 đến tháng 7 – 1795. Sau khi nguy cơ chiến tranh chấm dứt, đồng thời trong dân chúng sự lo sợ và bất mãn với phong trào khủng bố dâng cao, một số người theo Robespierre bỏ theo phe ôn hoà, Uỷ ban Cứu quốc bớt hung hăng dần, rồi cuối cùng Robespierre bị bắt ngày 27 – 07 – 1795 và bị xử lý ngay ngày hôm sau. Quốc ước tiếp tục, ngày 22 – 8 – 1795 thông qua hiến pháp, 1 – 10 – 1795 thì bầu cử xong một “chính phủ” mới. Quốc ước hết nhiệm vụ. Chính phủ do một Uỷ ban chấp chính (Directoire) 5 người đứng dầu, do Quốc hội bầu ra. Quốc hội này do các cử tri đại biểubầu (các cử tri đại diệnđược những đàn ông có đóng thuếtrong cả nước bầu chọn theo tỷ lệ 1/200 tại xã hay khu phố mình). Ngay sau đó, 05 – 10 – 1795 phe bảo hoàng nổi loạn, người dẹp cuộc nổi loạn này có ái tên nghe quen thuộc: đại tướng Bonaparte. Giai đoạn Cách mạng bùng nổ đã qua, đe doạ bên ngoài tạm yên. Nhưng trước khi tiếp tục nói đến Uỷ ban này, xin kể lại lần nữa giai đoạn Quốc ước theo một cách khác để có cái nhìn cân đối hơn; lịch sử thời ấy quá phức tạp để có thể xuôi dòng dễ dàng một cách tuyến tính.

3.2 Nền Cộng hoà cần đến các bác học

Tương truyền (không biết có thực không) khi chủ tịch toà án cách mạng tuyên bố xử tử hình Lavoisier, với tội danh là quan thu thuế của Louis XVI, ông ta đã nói: “nền cộng hoà không cần đến bác học”. Sự thật là từ đầu cách mạng vẫn liên tục có sự cộng tác chặt chẽ giữa các bác học và các lãnh đạo của nền Cộng hoà (nhiều người đóng cả hai vai), và một số không nhỏ vẫn được trọng dụng trong giai đoạn khủng bố để thực hiện nhiều việc cấp thiết. Sao vậy? Để có thể trả lời xin trở lại toàn cảnh từ đầu.

Ngày 20 – 04 – 1792, Louis XVI tuyên chiến với Bohême (thuộc nước Tiệp ngày nay) và Hung, thực chất là tạo cái cớ cho họ vào Pháp dẹp Cách mạng giúp mình. Tháng 5 – 1792, quân đội Áo và Phổ tuyên bố sẽ trừng phạt nước Pháp. Chiến tranh bắt đầu, 10 – 08 – 1792 dân chúng Paris nổi loạn, tấn công điện Tuileries và chém giết những phần tử chống đối, quân Phổ tiến vào nước Pháp, đã đến Valmy, cách Paris cỡ 220 km về phía Đông. Trước khi đưa quân ra ngăn chặn liên minh Áo Phổ thì cần giải quyết nội bộ nước Pháp trước: Nghị viện tuyên bố xoá bỏ nền quân chủ và bắt giam Louis XVI. Tháng 9 – 1792 một Hội nghị Quốc ước được bầu ra để viết Hiến pháp mới. Nền Cộng hoà khai sinh, ngay sau đó quân Cộng hoà tiến ra đánh bại quân Liên minh. Nhưng đó chỉ là bước đầu. Rồi Liên minh phản công, có thắng, có thua, hai bên cầm cự. Trong khi đó tại Paris phe Robespierre nắm được quyền lực. Louis XVI bị xử chém ngày 21 – 01 – 1793, tuyên chiến với nước Anh ngày 01 – 02 – 1793, Uỷ ban Cứu quốc ra đời ngày 06 – 04 – 1793, tháng tám ra lệnh tổng động viên, từ hơn 300 ngàn trước chiến tranh quân số tăng vọt lên đến 800 ngàn người.

Monge

Berthollet

Tại sao thần kỳ như thế? Chỉ có thể nói một cách kinh điển là: quan hệ sản xuất lạc hậu đã bị phá vỡ, và lực lượng sản xuất, trong đó tri thức đã là một yếu tố thiết yếu, đã sẵn dàng để bùng nổ. Thêm vào đó là tình thế khẩn cấp và tài tổ chức cũng như hiểu biết khoa học của Carnot.

26 – 06 – 1794, quân Cộng hoà Pháp chiến thắng trận quyết định tại Fleurus (ở nước Bỉ hiện nay). Nước Pháp không còn bị tấn công nữa cho tới khi, ngược lại, đi chinh phục các nước khác với thiên tài quân sự Bonaparte, nhưng đó là chuyện của hai năm sau. Trước mắt thì người Pháp cần hoà giải với nhau để xây dựng và củng cố nền Cộng hoà, bàn tay sắt Robespierre đã nhuốm quá nhiều máu, vừa vướng víu vừa không còn cần thiết nữa. Kết cuộc, như chúng ta đã thấy, chỉ vài tuần sau là Robespierre bị giết, bè đảng của công ta bị thanh toán, sau đó giai đoạn Quốc ước chấm dứt và giai đoạn Chấp chính bắt đầu từ 01 – 10 – 1795 như đã nói.

3.3 Bốn năm Chấp chính

Thực ra không có gì để nói nhiều về giai đoạn Chấp chính, nhìn chung tương đối thụ động, một chính phủ mà có tới năm cái đầu thì khó quyết định gì! Các phe phái vẫn tranh giành nhau và nhiều khi chính phủ thua trong bầu cử vì dân chúng bất mãn do kinh tế kiệt quệ, các nghị viên cực đoan hay bảo hoàng có khi được đa số và đòi sửa đổi hiến pháp. Mỗi lần như vậy lại nhờ vào quân đội đảo chính để bầu lại!!! Về nội trị chỉ đủ sức duy trì các thành quả của thời Quốc ước và cải thiện kinh tế, kỹ nghệ. Ngoài ra, ngay từ đầu Uỷ ban Chấp chính đã khôi phục lại các Hàn lâm viện dưới tên mới: Ngày 25 – 10 – 1795 “Học viện Quốc gia” (Institut National) được thành lập, Học viện này bao gồm 3 nhánh (gọi là classes), đó thực chất là một cấu trúc mới ở trên, nhằm quản lý chung các Hàn lâm viện cũ với tư cách “nhánh”, trong đó nhánh Khoa học tăng từ 50 lên 60 vị, gồm tất cả các viện sĩ cũ còn hoạt động và bầu thêm những người mới, hai nhánh kia là nhánh “Khoa học Đạo đức và Chính trị” (sciences morales et politiques) hoàn toàn mới mẻ, và nhánh “Văn học Nghệ thuật”, bao gồm tất cả các Hàn lâm viện Văn học Nghệ thuật có dưới chế độ cũ  ¹⁹. Tập tục sinh hoạt, tự do nghiên cứu và ngôn luận không khác trước.

Về đối ngoại, vẫn còn hai đế quốc không thân thiện với nền Cộng hoà: Đế quốc Anh và Đế quốc Áo. Có trong tay một đạo quân vừa chiến thắng, Uỷ ban Chấp chính nghĩ đến việc chinh phục các nước khác, một là để đem tiền của về xây dựng kinh tế, hai là để làm suy yếu Anh và Áo, ba là… đưa Bonaparte ra ngoài cho đỡ vướng chân. Vì thế, Bonaparte từ vị trí tư lệnh đội quân phòng thủ trong nước được phong thành tư lệnh đội quân viễn chinh, và ngay từ 26 – 3 – 1796 Bonaparte cầm đầu binh đoàn viễn chinh sang nước Ý (láng giềng của Đế quốc Áo). Cuối năm 97 vừa khải hoàn trở về thì 05 – 03 – 1793 lại được cử đi xa hơn: Ai Cập, để tranh giành ảnh hưởng với Đế quốc Anh. Lần này Bonaparte dành hai tháng rưỡi để chuẩn bị, và có một sáng kiến kỳ lạ: đoàn quân viễn chinh sẽ đem theo một đội ngũ khoa học hùng hậu đủ mọi ngành, trong một đạo quân 36000 người, đi trên 300 tàu chuyên chở và 55 chiến thuyền. Ngoài ngựa chiến, quân trang quân dụng, tất cả các sách vở và dụng cụ cần thiết cho các nhà khoa học đều được mang theo.

Bonaparte 1797

4. Đại tướng, Tổng tài và Đại đế

4.1 Cuộc chinh phục Ai Cập của các nhà khoa học

Phải chăng trong khi chờ đợi thời cơ chín mùi cho tham vọng quyền lực của mình, Bonaparte thấy rằng cần tập sự làm việc với các nhà khoa học để chuẩn bị một đội ngũ thừa hành cao cấp cho tương lai, hơn là nghĩ rằng họ thực sự cần thiết cho chiến sự của cuộc viễn chinh ²⁰? Hay / và ông nghĩ rằng đưa đội ngũ trí tuệ như thế vào một vùng đất có truyền thống sinh hoạt và văn hoá khác hẳn, họ sẽ phát hiện nhiều điều mới mẻ về học thuật, và ngược lại bản thân họ cũng sẽ học được nhiều kinh nghiệm để đem áp dụng về nước Pháp sau này? hay/và họ cần thiết cho việc khai thác hợp lý một nước Ai Cập sẽ bị chinh phục? Có lẽ còn một ý đồ nữa, Bonaparte muốn các nhà khoa học ở nhiều ngành cộng tác với nhau (điều không có cho đến lúc ấy) trên một đề án cụ thể rất lớn: khảo sát nước Ai Cập.

Qua quan hệ chặt chẽ của mình với các nhà khoa học đầu đàn Monge và Berthollet, Bonaparte tập hợp được một đội ngũ 151 ²¹nhà khoa học giỏi và trẻ sẵn sàng đi theo mình ²², dù không được cho biết sẽ đi đâu! Không ít người sẽ để tên tuổi lại hậu thế, như Fourier, Geoffroy St Hilaire, Conté… 36 người trong đó được chọn ra để thành lập “Học viện Ai Cập”, gồm 12 viện sĩ toán học, 10 viện sĩ vật lý học và khoa học tự nhiên, 6 viện sĩ chính trị học và 8 viện sĩ văn học nghệ thuật  ²³. Đội ngũ này hoạt động như việc nghiên cứu khoa học trong một nước Pháp nhỏ, các nhà khoa học gửi đề nghị báo cáo đến Học viện Ai Cập để xem xét, nếu được chấp nhận thì được báo cáo và xuất bản trong kỷ yếu. Sau khi quân Pháp đổ bộ chiếm Alexandrie và đặt bản doanh ở đó thì Học viện Ai Cập đi vào hoạt động ngay, họp theo nhịp độ khẩn trương 5 ngày một lần. Trong thời gian Bonaparte ở Ai Cập ông không bỏ buổi họp nào, theo nghĩa nếu ông không có đó vì bận việc quân thì không họp! vả lại Bonaparte đi đâu cũng yêu cầu hai nhân vật chủ chốt của Học viẹn là Monge và Berthollet đi theo, kể cả khi bí mật trở về Pháp.

Kết quả quân sự của cuộc chinh phục Ai Cập là thất bại lớn, không đến nỗi bị tiêu diệt nhưng ngày 31 – 08 – 1801, gần hai năm sau khi Bonaparte bỏ về trước, đoàn quân viễn chinh đã phải ký thoả ước trong thế yếu với quân Anh để “rút lui có trật tự”. Kết quả của đoàn khoa học gia thì không biết đã đáp ứng được bao nhiêu phần những chờ đợi của Bonaparte, nhưng là một thành công lớn cho khoa học và cho bản thân Ai Cập. Nước Ai Cập được khảo sát kỹ lưỡng mọi nơi và về mọi mặt ²⁴: thực hiện một cách hệ thống và nghiêm túc điều mà hiện nay chúng ta gọi là điều tra cơ bản về địa dư, địa chất, sinh thái, xã hội, ngoài ra còn có y học, kiến trúc và khảo cổ… Công trình này đã được thu thập và in lại trong tập kỷ yếu đồ sộ “Mô tả nước Ai Cập” (Description de l’Egypte) gồm 19 quyển. Một vài ví dụ như: Desgenettes truyền bá tại Ai Cập những nguyên tắc rất mới về phòng bệnh, Geoffroy St Hilaires thì thu lượm biết bao nhiêu mẫu thực vật, và sinh vật mới, như chuột sa chĩnh gạo, và cuối cùng, nhưng không nhỏ nhất, là nhờ tìm ra một bia đá ở Rosette  ²⁵ghi cùng một văn bản bằng ba thứ chữ cho hai thứ tiếng, mà sau này Champollion (1790 – 1832) đã giải mã được hoàn toàn chữ viết cổ của Ai Cập.

4.2 Hoàn chỉnh hệ thống giáo dục

Trường Bách khoa có lẽ là câu trả lời của Napoléon và các khoa học gia bạn của ông về quan hệ giữa khoa học lý thuyết và khoa học ứng dụng, trường này trước không thuộc về quân đội, nhưng chính Napoléon đã ra lệnh quân sự hoá nó ²⁶để nhằm đào tạo sĩ quan quân đội, nhất là trong pháo binh và công binh. Trường Bách khoa có một mục đích “hữu ích” rất rõ ràng. Thế nhưng, những người được Napoléon giao phó việc hoàn thiện trường Bách khoa là Monge, Laplacevà Berthollet lại đặt ra một chương trình học lý thuyết rất cao và mức thi tuyển học viên cũng vậy. Cho đến ngày nay vẫn thế, trường Bách khoa là lò đào tạo nhân tài cho nền quân sự, công nghiệp và hành chính của Pháp nhưng vẫn là một trường khoa học có trình độ lý thuyết vào loại cao nhất. Ý tưởng này đã được Đại tướng Bonaparte tóm gọn trong diễn từ “kết nạp” ông vào Học viện Pháp quốc năm 1797: “ Kể từ nay, sức mạnh thực sự của Cộng hoà Pháp nằm ở chỗ bất cứ một tư tưởng mới nào cũng phải thuộc về chúng ta”  ²⁷

Mặt khác, Napoléon ý thức được rằng, trong đời sống dân sự, nếu chỉ có nghiên cứu khoa học ở mức độ cao nhất là Học viện Quốc gia, thì không đủ. Do đó, một mặt ông hoàn thiện một số trường kỹ sư đã có sẵn, nhiều trường khác được mở thêm, một số trường khác thì có mục đích ứng dụng rõ rệt hơn về một ngành nghề nào đó. Mặt khác, ngày 10 – 05 – 1806 Napoléon ký sắc lệnh thành lập “Pháp quốc Đại học” ²⁸(University de France), cải tổ chương trình của Lakanal mà trong bốn năm chấp chính chỉ được thực hiện một cách lơ là. Một hệ thống trường học thống nhất với ba cấp học: tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông (écoles primaires, collèges và lycées) được thành lập (trong đó các môn khoa học được tăng cường); sau trung học thì sinh viên chọn một trong năm Khoa (Facultés); ngoài Thần học, Y học và Luật học đã có sẵn tại một số đại học, sắc lệnh này mở thêm hai khoá mới: Khoa Khoa học và Khoa văn chương. Tuy nhiên việc thiết lập hai hệ thống đào tạo khác biệt sau trung học, là hệ các trường kỹ sư và hệ đại học, không phải không có những bất tiện so với các nước khác.

Laplace

4.3 Quan hệ với các nhà khoa học

Napoléon Bonaparte có lẽ luôn luôn nuối tiếc không được làm khoa học (thời trẻ ông đã từng chứng minh được một định lý nhỏ về cơ học), ông rất hãnh diện được bầu vào Học viện Quốc gia với tư cách đặc biệt (hors cadre). Trong sổ sách về thu nhập của Đại đế luôn luôn được ghi tại dòng đầu: 1500 francs, phụ cấp viện sĩ. Xin trích thêm bài diễn văn nhập viện: “ Tôi rất hân hạnh được các nhân vật lỗi lạc như quý vị bầu chọn. Tôi dư biết trước khi được ngang hàng với quý vị tôi còn phải làm một người học trò lâu dài. Những cuộc chinh phục đích thực, duy nhất không để lại một tiếc nuối gì, là những cuộc chinh phục cái chưa biết”. Ngoài ra để tìm hiểu thêm về thái độ của Đại đế trước các nhà khoa học, xin kể ba thí dụ dưới đây.

Nhà toán học lớn Laplace đã được Napoléon bổ nhiệm làm chủ tịch thượng viện, khi nhận được tác phẩm cổ điển đồ sộ “Cơ học về các thiên thể” của Laplace trong đó có in lời đề tặng mình, Napoléon viết trả lời: “ Tôi mong muốn khi các thế hệ sau đọc tác phẩm Cơ học về các thiên thể, họ không quên rằng tôi là người đã ái mộ và là bạn của tác giả”… trong thư khác cho Laplace ông còn viết: “… đây lại là một dịp làm cho tôi sầu não trước hoàn cảnh đã đưa đẩy tôi vào một sự nghiệp thật quá xa với khoa học” [NJD, tr.668].

Fourie

Desgenettes là bác sĩ cao nhất trong quân đội, luôn luôn cãi cọ ngang tay với Bonaparte trong cuộc viễn chinh Ai Cập, một lần được lệnh đầu độc những người đã bị dịch hạch ở Jaffra (để hành quân cho nhanh, và vì bề gì họ cũng sẽ chết), Desgenettes phản đối: “ nghề của tôi là cứu người…” và không tuân lệnh. Khi trở về Alexandrie Bonaparte tức giận đòi trừng phạt Desgenettes lấy cớ đã để cho dịch hạch xẩy ra, nói “ … nghề thuốc là nghề sát nhân”. Desgenettes trả lời: “ … thế ông gọi nghề của kẻ đi chinh phục là nghề gì?”, và nhất định không rút lại lời. Nhưng cuối cùng Napoléon vẫn tin tưởng và giữ tình bạn với Desgenettes. Ông này vẫn là bác sĩ trưởng bên cạnh Đại đế trong cuộc viễn chinh đánh nước Nga. Khi trong tuyết lạnh Napoléon đòi di tản một viện mồ côi cho binh sĩ của mình ở, Desgenettes phản đối “… Đại đế muốn giết những trẻ em vô tội ư?” Napoléon lại chịu thua. Đến khi Desgenettes bị bắt, ông bảo Nga Hoàng: “ các ông phải tôn trọng tôi, người đã chữa chạy cho các tù binh Nga”, Nga Hoàng cho quân bảo vệ đưa ông về cho quân Pháp ³⁰.

5. Kết luận

Bài này chỉ tổng hợp sơ lược vài nét của lịch sử khoa học Pháp trong những năm bản lề giữa thế kỷ 18 và 19. Cách tiếp cận theo lịch sử có hậu quả là tập trung vào sự đối xử của chính quyền với nhà khoa học, mà nhược điểm quan trọng là làm cho người đọc cảm tưởng các nhà khoa học chỉ thụ động chờ đợi sự đãi ngộ. Sự thật không hẳn như thế, nếu không có những ước mong tìm hiểu tự nhiên một cách thuần tuý, cũng như ước mong dùng khoa học để nâng cao đời sống theo những lý tưởng của thế kỷ ánh sáng, và đấu tranh cho những ước mong ấy được thực hiện; thì cũng không thể có một nền khoa học. Mà như ta đã thấy trong thời đại ấy các nhân tài nở rộ, tuổi trẻ đi vào khoa học đông đảo, đó cơ bản là hậu quả của những tư tưởng khai sáng. Lẽ dĩ nhiên các truyền thống khoa học Pháp, Đức, Anh, rồi gần ta hơn là Liên Xô, Mỹ và Nhật, đều mỗi nơi một vẻ, có những sở trường và sở đoản mà ta cần nghiên cứu và so sánh để áp dụng vào thực tế Việt Nam trong một thế giới đã toàn cầu hoá của thế kỷ 21. Tuy nhiên, thiển nghĩ cũng có những mẫu số chung về mặt con người, như tinh thần khoa học và quan hệ giữa nhà khoa học và quyền lực.

Trong thời hiện đại, khi mà cuộc Cách mạng Khoa học Kỹ thuật lần thứ ba đang phát triển như vũ bão, việc nhìn lại vai trò của Khoa học và các nhà khoa học trong lịch sử cuộc Cách mạng Khoa học kỹ thuật lần thứ nhất và cuộc Cách mạng tư sản Pháp, có lẽ không phải không hữu ích. Cuộc tranh luận giữa chủ nghĩa khoa học vị khoa học và chủ nghĩa duy thực dụng thời ấy đã được đặt ra để rồi vai trò của các nhà khoa học trong xã hội, trong nghiên cứu, và giáo dục, cũng nhưu trong quan hệ của họ với chính quyền, đã được định hình một cách hợp lý và ổn thoả. Ngoài vị trí xã hội và điều kiện vật chất cần thiết để các nhà khoa học hoạt động hiệu quả, những nguyên tắc đạo lý cần thiết cho tinh thần khoa học, như sự trung thực, sự tự do nghiên cứu sáng tạo, cơ chế dân chủ… cũng đã được thực tế chứng minh là hữu ích cho mọi công dân trong công cuộc xây dựng một đất nước hạnh phúc và hùng mạnh. Điều này không xa những vấn đê trong giáo dục và nghiên cứu của chúng ta hiện nay.

Nước ta vừa gia nhập WTO, bước vào một cuộc chiến mới, tuy trong hoà bình nhưng tình thế cũng khẩn trương không kém giai đoạn giữ nước của nền Cộng hoà Pháp, trong đó các nhà khoa học đã đóng một vai trò quyết định. Thêm nữa trong thời đại ngày nay yếu tố tri thức còn quan trọng hơn thời ấy nhiều. Vì thế tinh thần và phương pháp khoa học đích thức , trái ngược hẳn với thói háo danh và đội cao bằng cấp quá đáng ³¹, phải được tôn trọng và phát triển trong hệ thống giáo dục từ nhỏ đến lớn.

-----

Chú thích:

(1)   Vì tầm nhìn của người viết có hạn, chữ “khoa học” trong bài này chỉ nói về khoa học tự nhiên.

(2)   Xem thêm: Colin Ronan:Histoire mondiale des sciences, bản dịch của Claude Bonnafont, nxb Seuil, 1988 (nguyên tác tiếng Anh: The Cambridge Illustrated History of the World’s Sciences, sìècles.

(3)   Xem thêm: Jean – Pierre Rioux: la Révolution Industrielle 1780 – 1880, nxb Seuil, Paris 1971, 1989 (nouvelle édition); chương 2: techniques et circulation nouvelles.

(4)   Hai cuộc điều tra dân số đầu tiên ở Anh và Pháp đều được thực hiện năm 1801: khi đó dân số Pháp khoảng 28 triệu, dân số ở Anh khoảng 12 triệu. Từ đó ước lượng ngược thời gian một cách gián tiếp (và không chính xác lắm) theo các tỷ lệ sinh/tử và tuổi thọ trung bình… cho thấy dân số Pháp đầu thế kỷ 17 là khoảng 18 triệu, dân số Anh đầu thế kỷ là khoảng 5 triệu. Nguồn: Các từ điển bách khoa Encyclopedia britanica và Wikipdia.

(5)   Louis XIV (số la mã) là tên chính thức, người Pháp không ai viết “Louis 14”, tên các vua sau cũng thế. Thêm nữa người Pháp chỉ gọi bằng tên riêng, những người khác được gọi bằng họ, nếu không họ hàng hoặc bạn bè.

(6)   Xem: Histoire des formations d’ingénieurs: http://www.cefi.org/cefinet/donn_ref/histoire/histoire.html

(7)   Trường này nổi tiếng nhất thời đó về toán học và công nghệ, có các giáo sư như Monge, học viên như Coulomb, Lazard Carnot…

(8)   Vì Napoléon là tên riêng, người Pháp dùng chữ “Bonaparte” để chỉ Napoléon Bonaparte khi ông chưa đăng quang làm “Napoléon” Đại đế, và “Napoléon Bonaparte” khi không phân biệt. Bài này cũng viết theo thông lệ ấy.

(9)   Xem: R. Hahn: Scientific careers in Eighteenth-centurry France, và M. Crosland: Development of the professsional career in science in France: hai bài này đề trong cuốn The emergence of science in Western Europe, Maurice Crosland chủ biên; Macmilla Press, 1975.

(10)                       Manuel d’histoire littéraire de la France, tập III, tra 66; Pierre Abraham và Roland Desné chủ biên; nxb Editions Sociales Paris 1969.

(11)                       L’Education sous l’Ancien Régime: http://lionelcoutinot.club.fr/tps/ch4b.html

(12)                       Trừ khi có ghi chú khác, các thông tin trong các chương 2, 3 và 4 của các bài này được trích từ tác phẩm: Naissance d’un nouveau pouvoir: Sciences et savants en France 1793 – 1824 (938 tr): Nicole et Jean Dhonmbre, nxb Payot, Paris 1989. Để cho gọn các quy chiếu về tác phẩm này sẽ được viết là [NJD, trxxx].

(13)                       Còn nhiều điều nhỏ hơn có thể phê phán nữa, vì dĩ nhiên con người chính trị của Đại đế cũng thay đổi theo chiều phản động, vừa lo cho bản thân, vừa do phải tính đến những thế lực khác trong xã hội. Nhưng như thế sợ lạc đề mất.

(14)                       Tiếng Pháp: “Sciences et arts” nhưng chữ “art” thời ấy có nghĩa là thủ công nghệ và công nghệ.

(15)                       Thư ký vĩnh viễn của Hàn lâm viện khoa học, nhà quý tộc nghiên cúư toán học, trong nhóm làm Bách khoa từ điển, nhưng không chia sẻ tất cả các quan điểm của Diderot.

(16)                       Không phải là chế tạo một cách thủ công cho các vương hầu đi săn bắn hay cho nhữngb kiêu binh trong đội “ngự lâm pháo thủ”, mà là sản xuất đại trà cho một đội quân đông đảo, cần hàng trăm khẩu súng mỗi năm.

(17)                       Cha của Nicolas Sadi Carnot, người khám phá nguyên lý nhiệt động học. Lazare Carnot tốt nghiệp trường kỹ sư công binh Mézières, trước khi chuyển sang quản lý hậu cần cho chiến tranh ông có những công trình nghiên cứu về máy móc, mà người con nối nghiệp một cách xuất sắc.

(18)                       Một nhà sáng chế bẩm sinh, hiện không ai tìm ra Conté đã tự học hành thế nào, chỉ biết khi cách mạng nổi lên thì đã được Lazare Carnot giao nhiệm vụ hoàn thiện khinh khí cầu và huấn luyện đội ngũ sử dụng khinh khí cầu. Sau này Conté còn được Bonaparte cử vào Học viện Ai Cập (xem đoạn 4.1)

(19)                       [NJD tr.74] và http://fr.wikipedia.org.wiki/Académie_des_sciences_morales_et_politique. Ngày nay “Institut National” được gọi là “Pháp quốc Học viện” (Institut de France), và bao gồm 5 Hàn lâm viện khác nhau.

(20)                       Điều này không ngược lại với việc họ rất hữu ích cho chiến tranh, chẳng hạn đã làm được thuốc súng ngay tại chỗ, và cơ xưởng của Conté đã giải quyết nhiều vấn đề về dụng cụ quân sự cũng như khoa học thiết thực… những việc này cũng được báo cáo trong Học viện Ai Cập, nhưng nếu chỉ có vậy thì không cần chừng ấy người như thế.

(21)                       Theo Fracime Masson, L’expédition D’Egypte; http://www.annales,org/archives/x/ABC.html. Số quân sự và tàu bè nói ở trên cũng vậy. Có tài liệu khác viết 148 bác học, cũng như có tài liệu khác viết 32000 quân và 400 tàu bè.

(22)                       Đãi ngộ cao hơn hẳn khi ở nhà, sự quyến rũ của phiêu lưu, hy vọng và tin tưởng nơi Bonaparte.

(23)                       Mỗi phân viện được dự trù đồng đều 12 người, nhưng chỉ có toán là đầy đủ [NJD, tr.113]ư. Truyền thống trọng toán học của Pháp đã có từ ngày ấy!

(24)                       Xem Francime Masson, L’expesdition d’Egypte.

(25)                       Bia đá này bị hải quân Anh chiếm giữ, hiện được trưng bày ở Viện bảo tàng Anh quốc ( British Museum ).

(26)                       Xem: Maurice Crosland: La Recherche số 71, tháng 10 – 1976.

(27)                       Xem: http://www.culture.gouv.fr/culture/actualites/celebrations2004/Institut.html.

(28)                       Chữ “Đại học” ở đây không như ta hiểu trước đó và hiện nay. Cả nước Pháp là một “Đại học” bao gồm nhiều “académies” (đây là một cách hiểu khác của từ académie) mỗi académie là một liên kết chặt từ cấp tiểu học trở lên đến các khoa trong một vùng. Người “Đại học Đại sư phụ” (dịch chữ “Grand – maitre de l’Université”) đơn giản là mộtBộ trưởng bộ giáo dục phụ trách tất cả các cấp học, trừ các trường kỹ sư. Nguồn: http://fr.wikisourrce.org/wiki/Décret_potant_organisation_de_l’Universites.

(29)                       Chuyện trở về này cũng ly kỳ: Sau khi Bonaparte bí mật về Pháp trước để đảo chính, chức tư lệnh trao lại cho Kléber. Rồi Kléber bị ám sát. Fourier quyết định đưa cả đoàn bác học lẻn về Pháp trước. Tàu của đoàn bác học bị một tàu của Anh lúc ấy đang bủa vây Alexandrie bắt gọn. Nhờ tài ngoại giao của Fourier và nhờ thuyền trưởng tàu Anh cũng là một nhà toán học tài tử nên cả đoàn được tha về Alexandrie, chỉ Fourier bị giữ mấy ngày làm con tin/ thượng khách! Ông này chỉ “xin” các bản thảo toán học mà Fourier luôn luôn đem thao mình [NJD, tr141].

(30)                       Eric Sartorri: Napoléon et ses savants, l’expesdition d’Egypte, tiết mục ngày 03 – 06 – 2004 của chương trình vô tuyến truyền hình Master class: http://www.science-television.com/

(31)                       Thiển nghĩ, chỉ trích sự “tôn trọng bằng cấp” là không chính xác, cần tôn trọng bằng cấp đúng với vai trò vị trí của nó, nếu nó có nội dung đích thực, và nếu người có bằng cấp phấn đấu thường trực để xứng đáng với nó. Điều này chỉ có thể có nếu xã hội cũng tôn trọng mọi khả năng khác của con người, được xác định qua những hình thức khác mà không cần định vị thông qua đẳng cấp. Đội cao bằng cấp dỏm hay đã “quá đát” mới là vấn đề, chuyện ấy chỉ có thể được giải quyết nếu câu “nhất nghệ tinh, nhất thân vinh” trở thành hiện thực phổ quát…