Yếu tố môi trường và bài học thảm họa bùn đỏ tại Hungary

Đồng thời, câu chuyện tai nạn bùn đỏ tại Hungary  đặt ra nhiều vấn đề về các hiểm họa của chất thải công nghiệp đối với thiên nhiên và môi trường, trong đó, đặc biệt là chất thải trong quá trình chế biến quặng bauxite và Alumin.

Vấn đề trách nhiệm của các doanh nghiệp trong kinh doanh và của giới chức chính quyền trong hoạch định chính sách kinh tế cũng được đặt ra một cách khẩn thiết.

Hiểm họa môi sinh

Ba giờ sáng 8/10/2010, cơn lũ bùn đỏ đã tràn tới sông Rába và gần 10 giờ, tới đoạn ở tỉnh Moson (TP Győr, phía biên giới Áo) của sông Danube - như vậy, các nhánh sông chính của Danube đã bị nhiễm bùn đỏ. Tuy nhiên, chỉ số kiềm trong chất thải tại đó là 9,3, tức là đã giảm rất nhiều so với tại nơi xảy ra tai nạn.

Các chuyên gia vẫn tiếp tục thực hiện các biện pháp khắc phục để giảm lượng kiềm trong cơn lốc bùn đỏ, mục tiêu là chế ngự và để hàm lượng kiềm ở dưới mức 10 (tính theo độ pH). Giới chức Hungary đặt hy vọng rằng những nhánh sông lớn sẽ tiếp tục khiến dung dịch bùn đỏ bị loãng ra và thảm họa sinh thái có thể tránh khỏi.

Đồng thời, Cục Phòng chống Thiên tai Quốc gia Hungary cũng cho biết: con sông nhỏ Marcal - nơi cơn lũ bùn đỏ tràn ra đầu tiên vào ngày thứ Hai - đã hoàn toàn biến thành sông chết, toàn bộ thảm sinh, thực vật tại sông bị tiêu hủy bởi hàm lượng kiềm rất lớn trong bùn đỏ lúc đó.

Thiệt hại vật chất

Sáng thứ Tư 6-10, gần một ngàn cư dân làng Kolontár - nơi xảy ra tai nạn và chịu ảnh hưởng nặng nề nhất - khi trở lại làng, đã bàng hoàng trước khung cảnh một bãi hoang gợi nhớ cảnh TP Hiroshima sau khi bị dội bom nguyên tử.

Tất cả dân làng đều cho biết họ sẽ không tiếp tục sống ở đây và yêu cầu được cấp kinh phí và giúp đỡ để tái định cư tại nơi khác. Một vụ kiện tập thể cũng đã được thống nhất tiến hành. Khoản hỗ trợ nhanh 100.000 Ft (tương đương 500 USD) mà Tập đoàn Nhôm Hungary đề xuất cấp cho mọi gia đình lâm nạn bị coi là quá bèo bọt và bị cư dân cười nhạo.

Mong muốn của dân làng Kolontár cũng được thủ tướng Orbán Viktor đồng tình khi ông cho rằng, không thể tái thiết những khu vực bị bùn đỏ tràn qua trong làng. Trong buổi thị sát hiện trường 3 ngày sau khi thảm kịch môi sinh xảy ra, ông Orbán tuyên bố: “ Khả năng là cần mở một khu cư dân mới trong làng, còn khu cũ cần rào lại, như một memento vĩnh viễn ”.

Ông cho biết chính phủ sẽ hỏi từng gia đình gặp nạn xem họ có muốn tiếp tục sống ở làng nữa không, và dù có hay không, chính phủ sẽ hỗ trợ họ trong việc tái lập đời sống mới. “ Quả là một tấn thảm kịch thiên nhiên chưa từng có tại Hungary, nếu nó xảy ra vào ban đêm thì không ai có thể sống sót. Đây là một sự vô trách nhiệm không lời nào tả xiết ”, thủ tướng khẳng định, và nhắc lại một nghi vấn trước đó của ông, rằng theo ông sự cẩu thả của con người là lý do của tai nạn.

Theo thủ tướng Orbán Viktor, có thể loại trừ việc một bức tường chắn như thế lại có thể đột ngột sụp đổ, chắc chắn đó là hậu quả của một quá trình dài mà lẽ ra các bên có liên quan phải nhận ra.

Ông Orbán Viktor cũng cho rằng, Hungary đủ mạnh để có thể ngăn chặn những hậu quả của một thảm kịch sinh thái như vậy, “ nghĩa là chúng ta không cần sự hỗ trợ tài chính của nước ngoài ”. Tuy nhiên, ông cũng cho biết ông muốn đàm phán với George Pataki, cựu Thống đốc (gốc Hungary) của bang New York về việc lập ra một quỹ để những Hung kiều khá giả có thể ủng hộ quê hương.

Ông cũng nói thêm rằng chính EU cũng có những quỹ được mở cho các dịp thiên tai như vậy và Hungary cũng sẽ sử dụng, “ vì chúng ta có quyền làm điều đó ”.

Vấn đề trách nhiệm của doanh nghiệp

Trong khi đa số đoan chắc rằng tập đoàn Nhôm Hungary là cơ sở phải chịu hoàn toàn trách nhiệm trong vụ này thì doanh nghiệp nói trên vẫn tiếp tục tìm cách biện minh cho lập luận của họ, rằng đây là một sự cố ngoài ý muốn và không thể tính trước được.

Ngày hôm qua, người đứng đầu tập đoàn, ông Bakonyi Zoltán, sau khi cho biết đã 48 tiếng ông không hề chợp mắt, đã có một buổi trình diễn ngoạn mục ngay tại hiện trường trước báo giới ngay tại hiện trường tai nạn, để chứng tỏ rằng họ đã làm tất cả để đảm bảo việc lưu giữ bùn đỏ.

Các ký giả mô tả quang cảnh tan hoang của bể chứa bùn đỏ bị vỡ khiến họ hình dung như đang đi trên Mặt Trăng hay Sao Hỏa.

“ Có hai điều chắc chắn: quá khứ và vách ngăn bùn đỏ ” - ông Bakonyi tuyên bố, và khẳng định vách chắn của bề chứa bùn đỏ - có độ dày 40-50m, những nơi dày nhất là 65m – “ là biểu tượng, là định nghĩa của sức mạnh ”. Chủ tịch Tập đoàn Nhôm Hungary cho rằng việc vỡ vách chắn là đi ngược lại mọi định luật vật lý, và phủ nhận dư luận của cư dân các vùng bị lũ bùn đỏ hủy diệt, theo đó, trước đây bùn đỏ đã rò rỉ tại bế chứa số 10 định mệnh.

Ngay tại bể chứa bị vỡ, ông Bakonyi cho hay: “ 10 rưỡi sáng thứ Hai, kiểm tra viên của chúng tôi còn có mặt tại đây và không nhận ra bất cứ bất thường gì về vật lý hay hóa học. Vách chắn không bị rò rỉ, hàm lượng kiềm của bùn đỏ ở mức thích hợp theo quy định. Chất lượng của vách chắn đã thông qua kiểm tra cách đây 1 tháng. Cũng không phải do chúng tôi để nhiệt độ quá cao. Chắc chắn là không ai phạm lỗi ở đây ”.

Ông Bakonyi nói thêm, mọi lo ngại là vô cơ sở vì chất bùn đỏ đều lắng xuống và đọng lại trong bể chứa, đa phần chỉ có nước bị thoát ra. Ông cũng cho hay, tập đoàn đã sửa lại phần vách chắn bị vỡ, nhưng còn phải chờ xem chính phủ có cho phép tiếp tục hoạt động hay không - theo ông, một doanh nghiệp có chừng 1.100 nhân công như Tập đoàn Nhôm Hungary, nếu được hoạt động, sẽ có khả năng chi trả mọi khoản bồi hoàn và thiệt hại.

Yếu tố môi trường bị xem nhẹ

Giới ký giả cho rằng màn thuyết trình khoa học thực địa của người đứng đầu Tập đoàn Nhôm Hungary có thể thuyết phục được họ trong một chừng mực nào đó, khiến họ tin rằng “ đây là một sự „đồng lõa” của các yếu tố thiên nhiên mà khi thiết kế không thể lường trước được ”, như diễn đạt của Chủ tịch Tập đoàn Nhôm Hungary.

Tuy nhiên, bản chất của vấn đề đã được họ phanh phui: nguyên nhân chính là yếu tố bảo vệ môi sinh đã bị xem thường, coi nhẹ. Cho dù trách nhiệm của Tập đoàn Nhôm Hungary là không thể phủ nhận, nhưng đây không phải là doanh nghiệp duy nhất có thể gây ra những thảm họa sinh thái trong quá trình hoạt động của mình.

Bản thân việc các bể chứa bùn đỏ - cũng như rất nhiều khu chứa chất thải công nghiệp khác - được đặt rất gần các khu cư dân hoặc nguồn nước uống, gây ô nhiễm, đã cho thấy sự bất cẩn của chính quyền.

Sự tự tin bị coi là trâng tráo của Tập đoàn Nhôm Hungary trong các tuyên bố đầu tiên của họ - rằng bùn đỏ không hề nguy hiểm, rửa đi là xong hết -, theo báo chí Hungary, là điều dễ hiểu. Bởi lẽ, trong hai thập niên qua, sự tồn tại của những doanh nghiệp lớn như vậy, tạo dựng cơ hội làm việc cho rất nhiều nhân công đóng thuế, là rất quan trọng đối với chính quyền địa phương, với tỉnh và nhà nước - nghĩa là đối với chính giới.

Cho dù sau tấn thảm kịch này, đâu đâu cũng nhắc đến những tác hại của rác thải đối với môi trường, rằng sự ô nhiệm công nghiệp và nguy hại, nhưng trước đó chính quyền và các cơ quan chức năng đã nhắm mắt làm ngơ trước điều này. Hoặc nếu có, cũng chỉ là động thái “giơ cao đánh khẽ”: chưa một doanh nghiệp lớn nào cũng Hungary bị khoản phạt đáng kể trong vấn đề môi trường.

Ngay cả việc Tập đoàn Nhôm Hungary chỉ có bảo hiểm 10 triệu Ft (50 ngàn USD) cho bể chứa bùn đỏ của họ cũng cho thấy, họ chưa bao giờ nghĩ tới việc sẽ có gì xảy ra. Bởi lẽ nếu có gì đi nữa, theo thông lệ từ 20 năm nay tại Hungary, cũng không làm sao. Ai cũng có thể cao giọng về bảo vệ môi sinh, nhưng không ai thực hiện điều đó một cách nghiêm túc.

Bài học từ vấn đề bùn đỏ Hungary

Cạnh đó, báo chí Hungary cho rằng, trên bình diện thế giới, những chủ đề xa xôi như hiệu ứng nhà kính, lỗ thủng ozone... luôn được nhấn mạnh và lưu ý, làm chìm đi rất nhiều nỗi lo thường nhật và thực tế hơn như ô nhiễm nước uống, ô nhiễm đất đai... Như thế, các trọng tâm trong vấn đề môi sinh đã bị đặt sai lầm. Nhũng gì quan trọng và “sát sườn” nhất với đời sống cư dân và môi trường đã không được nhắc đến và chú tâm ở mức độ thích hợp.

Trong tấn thảm kịch hiện tại, những vấn nạn của hai thập niên qua cũng được thể hiện trong một chừng mực nào đó. Nền công nghiệp chế biến bauxite - Alumin, niềm tự hào một thời của nước Hungary XHCN, nhưng đồng thời cũng là ngạch gây nguy hại trầm trọng đến môi trường, đã rơi rớt lại một cách vô ý thức sau khi Hungary thay đổi thể chế chính trị vào cuối thập niên 80 thế kỷ trước.

Nhà nước và các cơ quan chức năng Hungary đã tỏ ra thiển cận và thiếu nghiêm túc trong vấn đề này: không hề có một bộ phận chuyên trách để tiến hành những cuộc kiểm tra thường xuyên và đi vào thực chất. Cạnh đó, yếu tố lợi nhuận bằng mọi giá và những lợi ích ngắn hạn đã chiến thắng tất cả: quan niệm chủ đạo nói trên của doanh nghiệp và nhà nước đã củng cố lẫn nhau và khiến hiểm họa càng được gia tăng.

Một bài học có thể rút ra: khi một tấn thảm kịch ở quy mô lớn xảy ra, những quy luật cũ lập tức bị thay đổi và giới chính khách có thể theo sát điều này hơn các doanh nghiệp. Cũng tương tự như ở vụ tràn dầu tại vịnh Mexico, thoạt tiên, các tập đoàn công nghiệp tỏ ra rất bình thản khi đối thoại với công luận và cái giá phải trả đối với họ rất đắt: không chỉ phải móc sâu vào túi để bồi thường mà họ còn phải đối mặt với cả hệ thống chính giới.

Tại Hungary, tất cả các chính khách đều công phẫn và lên án gay gắt thủ phạm giả định của sự cố vừa qua. Cũng nhân dịp này, mọi vấn nạn của vấn đề môi sinh mới được dưa ra mổ xẻ một cách rốt ráo và thực chất hơn. Báo chí Hungary cho rằng, sự đồng thuận của công luận và quyết tâm chính trị của chính giới trong vụ bùn đỏ là điều đáng mừng trong một thảm họa.

Chỉ còn lại điều cuối cùng, nhưng cũng là then chốt trong vấn đề này: nhà nước có khả năng thực hiện những gì họ muốn (nếu họ thực sự muốn), cũng như những gì họ nói hay không. Đó vẫn là là câu hỏi của tương lai...