Xung quanh việc triển khai các dự án khai thác bauxit ở Tây Nguyên – Những kiến nghị khoa học

Sau quá trình thực hiện đề tài một cách khẩn trương và nghiêm túc, có thể rút ra một số kết quả sau đây:

I. Trữ lượng tài nguyên bauxit và cân đối cung - cầu thị trường alumin - nhôm trên thế giới

Tổng tài nguyên khoáng sản Bauxit trên thế giới vào khoảng 75,2 tỷ tấn, phân bố chủ yếu tại các quốc gia nhiệt đới và cận nhiệt đới. Theo đánh giá địa chất, trữ lượng bauxit của Việt Nam ước đạt 2,4 tỷ tấn quặng tinh, trong đó Tây Nguyên chiếm 91,4% (1).

Nhóm Broc Hunt nghiên cứu thị trường alumin thế giới vừa công bố cho ra một dự báo dài hạn về thị trường alumin đến năm 2020 theo bảng dưới đây:

Nguồn: Broc Hunt

Nhìn vào bảng có thể thấy, từ năm 2008 - 2012 sẽ xuất hiện tình trạng dư thừa về nguồn cung alumin, khoảng 1,1-2,1 triệu tấn/năm. Cần lưu ý, trong tính toán này Việt Nam chưa được xếp vào quốc gia cung cấp alumin và khi chưa xảy ra khủng hoảng kinh tế thế giới. Nếu như dự báo này là đúng thì Việt Nam sẽ khó có thể tham gia vào thị trường xuất khẩu alumin trên thế giới, đặc biệt là với quy mô lớn. Chúng ta chỉ có duy nhất một đối tác là Trung Quốc hiện có thể có tiềm năng bauxit. Trên thế giới nhiều dự án mở rộng sản xuất alumin và nhôm nguyên sinh đang được xem xét tạm dừng hoặc bãi bỏ vì khủng hoảng kinh tế.

II. Các vấn đề sử dụng công nghệ tại các nhà máy alumin của Việt Nam

Trên thế giới hiện nay có nhiều công ty, nhiều quốc gia có khả năng cung cấp công nghệ sản xuất alumin. Tuy nhiên, không phải bất cứ công ty nhôm nào cũng có thể cung cấp công nghệ tốt. Chúng ta cần rút bài học kinh nghiệm từ nhà máy đồng Sinh Quyền, tỉnh Lào Cai sử dụng công nghệ Trung Quốc, vì do không cẩn trọng trong khâu lựa chọn công nghệ nên cho đến nay khi đã sản xuất được đồng thành phẩm thì giá bán lại thấp do không đạt được độ tinh khiết mà thị trường Thế giới yêu cầu.

Trong thời gian gần đây Tập đoàn Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV) đã khởi công nhà máy sản xuất alumin tại huyện Bảo Lâm, tỉnh Lâm Đồng. Đơn vị trúng thầu cung cấp gói thầu EPC cho nhà máy này và cho cả nhà máy alumin Nhân Cơ, Đăk Nông là Công ty CHALIECO - Trung Quốc. Việc cả 2 nhà máy alumin đầu tiên của Việt Nam đều sử dụng công nghệ của duy nhất Công ty Chalieco là điều đáng lo ngại bởi những lẽ sau:

1.Trung Quốc không phải là quốc gia có công nghệ tốt nhất sản xuất alumin từ bauxit gibsit trên thế giới.

2.Quy trình công nghệ mà nhà thầu CHALIECO quen sử dụng là cho loại bauxit diaspor, khác hẳn với bauxit gibsit có nguồn gốc phong hóa ở Tây Nguyên.

3.Hiện nay, công nghệ bùn đỏ “ướt” như ở nhà máy Nhân Cơ, Đăk Nông ngày càng ít được sử dụng, đặc biệt là tại các nước phát triển do công nghệ này có nguy cơ lớn đối với môi trường.

4.Việc lựa chọn công nghệ cho cả 2 nhà máy alumin đầu tiên của Việt Nam đều do 1 nhà thầu của Trung Quốc có thể giúp chủ đầu tư giảm chi phí song sẽ gây ra nhiều khó khăn, đặc biệt khi công nghệ của Trung Quốc chưa được đánh giá cao, dẫn đến mức độ rủi ro và phụ thuộc sẽ rất cao.

III. Các vấn đề về sử dụng tài nguyên và hiệu quả kinh tế

Do phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt năng lượng nên trong thời gian tới Việt Nam chưa thể điện phân nhôm mà chủ yếu chỉ sản xuất alumin.

1. Sử dụng tài nguyên

Theo quy hoạch của Chính phủ, đến năm 2025 Việt Nam sẽ sản xuất và xuất khẩu khoảng từ 12-18 triệu tấn alumin/năm với tổng kinh phí đầu tư lên đến hàng chục tỷ USD (2)nhưng chưa có một chiến lượctổng thể tối ưu, cân nhắc thấu đáo mọi mặt cho việc phát triển toàn diện, bao gồm cả quy hoạch phát triển kết cấu hạ tầng cho Tây Nguyên trong mối liên quan chung với phát triển tổng thể của cả nước. Với trữ lượng ước đạt 2,4 tỷ tấn quặng tinh tài nguyên Bauxit của Việt Nam sẽ hết sau 64 năm sản xuất aluminnếu chúng ta đưa ra kế hoạch sản xuất 15 triệu tấn alumin mỗi năm.

2. Hiệu quả kinh tế

Hiệu quả kinh tế đã được tính toán của 2 nhà máy đang được khởi công, nếu được hạch toán đầy đủ sẽ có nguy cơ thua lỗ lớn về mặt tài chính bởi các tính toán của TKV chưa bao gồm:

-Chi phí chiết khấu đầu tư cơ sở hạ tầng giao thông (đường bộ, đường sắt) cảng biển;

-Chi phí giảm thiểu tác động văn hóa - xã hội và hỗ trợ ổn định sinh kế cộng đồng bị ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp;

-Chi phí cơ hội (mất nguồn thu từ các ngành nghề kinh tế khác do chiếm dụng đất, vốn và cơ sở hạ tầng);

-Thuế VAT và thuế thương quyền 10% theo quy định của Chính phủ.

Gần đây, giá alumin trên thị trường đang sụt giảm một cách nghiêm trọng, trung bình khoảng 250 USD/tấn. Trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế và suy thoái hiện nay, giá cả thị trường sẽ vẫn còn lên xuống thất thường, khó dự đoán. Tuy nhiên, nếu lấy thời điểm này để tính toán thì mỗi tấn alumin sản xuất ra sẽ có mức lỗ dao động từ 50 - 100 USD. Với công suất 2 nhà máy là 1,2 triệu tấn/năm, mỗi năm TKV có khả năng sẽ phải bù lỗ từ 60 triệu - 120 triệu USD.

IV. Các vấn đề về cơ sở hạ tầng và năng lượng

1. Vấn đề về vận tải

- Hai dự án Tân Rai và Nhân Cơ tuy đã triển khai nhưng đến nay vẫn chưa có lời giải xác đáng cho vấn đề giao thông vận tải. Tại Quyết định số167/2007/QĐ-TTg ngày 01-11-2007 của Thủ tướng Chính phủ, dự kiến sẽ xây dựng đường sắt từ Đăk Nông qua Lâm Đồng, xuống Bình Thuận. Chương trình xây dựng tuyến đường này sẽ gặp một số khó khăn:

+ Về kỹ thuật: Tuyến đường sắt phải thiết kế theo đường sắt đặc biệt, kéo dài tuyến đường, chạy vòng vèo theo các sườn núi sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong thiết kế kỹ thuật, thi công và đảm bảo độ an toàn vận hành tàu, do đó chi phí sẽ rất cao.

+ Về tài chính và mục đích sử dụng: Theo báo cáo nghiên cứu của cơ quan tư vấn tổng chi phí cho tuyến đường sắt này vào khoảng 3,1 tỷ USD và là trách nhiệm của Chính phủ Việt Nam .Vấn đề này cần được tính toán, cân nhắc một cách thận trọng vì lộ trình tuyến đường sắt đi qua là những nơi thưa, vắng dân cư, không có các cơ sở kinh tế lớn nên hiệu quả về mặt kinh tế - xã hội sẽ rất thấp.

- Nếu vận chuyển bằng đường bộ, với công suất 600.000 tấn alumin/nhà máy mỗi năm, cùng với nguyên vật liệu phải chuyển từ nơi khác đến (than, kiềm, dầu, vôi…) hàng năm mỗi nhà máy sẽ phải huy động 120.000 chuyến xe chuyển sản phẩm alumin từ nhà máy xuống cảng biển. Cơ sở hạ tầng trên các tuyến đường này không thể đáp ứng được nhu cầu vận tải.

2. Vấn đề về điện năng

Vấn đề điện năng sẽ trở nên nghiêm trọng khi Việt Nam muốn sản xuất nhôm kim loại vì quá trình này đòi hỏi tiêu hao năng lượng lớn. Trung bình để sản xuất một tấn nhôm cần một lượng điện tương đương 13.500 - 14.000 KWh và phải là nguồn điện giá rẻ. Việc điện phân nhôm trong giai đoạn này là gần như không khả thi vì nước ta đang rất thiếu điện.

V. Các vấn đề về môi trường

1. Nguy cơ cạn kiệt nguồn nước và xung đột sử dụng nước

2. Hoàn thổ đất đai sau khai thác có khắc phục được nguy cơ xói mòn và suy thoái đất?

Do đặc tính thân quặng mỏng và dàn trải nên quá trình khai thác Bauxit sẽ phải sử dụng một diện tích khai trường lớn. Đến năm 2015, nếu mỗi năm Việt Nam sản xuất 6 triệu tấn alumin, tương đương diện tích khai trường khoảng 1.000 ha/năm. Việc hoàn thổ đất đai sẽ gặp nhiều khó khăn bởi các lý do sau:

- Xói mòn, rửa trôi đất:Vùng Bảo Lộc và Đăk Nông có lượng mưa lớn (trung bình từ 2200 - 2800mm/năm) nhưng lại chỉ phân bố trong một khoảng thời gian ngắn của mùa mưa (các tháng 5 - 9) nên nguy cơ xói mòn, rửa trôi đất trong mùa mưa là vô cùng nghiêm trọng. Nước mưa mang theo đất đỏ sẽ đổ vào sông, suối ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng nước đổ xuống vùng hạ du.

- Suy thoái đất: Kinh nghiệm hoàn thổ sau 32 năm khai thác bauxite của Công ty hóa chất cơ bản Miền Nam tại Bảo Lộc, Lâm Đồng đã cho thấy công việc hoàn thổ, tái tạo lại cây trồng là vô cùng khó khăn. Nếu tích cực cải tạo, đầu tư (chuyển đất mặt ở nơi khác đến, sử dụng phân bón vi sinh…) thì cũng mất ít nhất hàng chục năm mới được hoàn thổ. Nếu không được tiến hành một cách cẩn thận, kỹ lưỡng vùng đất sau khai thác bauxit sẽ trở thành vùng đất “chết”.

3. Ô nhiễm môi trường từ bùn đỏ và bùn thải quặng đuôi

Bùn đỏ (Red Mud) là chất thải không thể tránh khỏi trong quá trình sản xuất alumin, bao gồm các thành phần không thể hòa tan, trơ và khá bền vững. Bùn đỏ ở Việt Nam được lưu giữ vĩnh viễn trên Cao Nguyên, là vị trí đầu nguồn của các hệ thống sông suối, trong đó quan trọng nhất là hệ thống sông Đồng Nai và Sre Pok. Các nguy cơ như vỡ đập, hoặc sự cố tràn (khi mưa quá lớn và đột xuất) vẫn sẽ là mối nguy thường trực hằng ngày. Nếu điều đó xảy ra, chắc chắn các vùng hạ lưu các con sông sẽ phải chịu hậu quả nặng nề.

Một vấn đề về ô nhiễm môi trường khác cũng cần được quan tâm đó là bùn thải quặng đuôi trong quá trình tuyển quặng. Để sản xuất 600.000 tấn nhà máy Nhân Cơ và Tân Rai sẽ thải ra ngoài 1,5 triệu tấn bùn quặng đuôi (chưa kể nước). Cùng với nước trong quá trình tuyển quặng, lượng bùn thải này sẽ trôi xuống các con suối, con sông. Nguy cơ ô nhiễm lưu vực sông sẽ trở nên lớn hơn khi chúng ta dự kiến sản xuất 18 triệu tấn alumin vào năm 2025.

4. Thảm thực vật

Vùng Bảo Lâm, Bảo Lộc thuộc tỉnh Lâm Đồng là vùng đất bazan màu mỡ, thảm thực vật đa dạng, cây trồng (chè, cao su, cà phê) cho hiệu quả kinh tế cao. Sự tranh chấp trong sử dụng 2 nguồn tài nguyên là quặng Bauxite và thảm thực vật, cây trồng trên mặt đất là điều rất đáng quan tâm. Quá trình khai thác quặng Bauxit phải bắt buộc dọn sạch thảm cây trồng trên mặt đất và sẽ ảnh hưởng đến các tài nguyên sinh vật, và như đã phân tích ở trên việc tái tạo lại vật nuôi, cây trồng trên mặt đất sau khai thác bauxit là vô cùng khó khăn, đòi hỏi thời gian dài (hàng chục năm) và một lượng đầu tư rất lớn.

VI. Các vấn đề về văn hóa – xã hội

1. Ảnh hưởng đến văn hóa bản địa Tây Nguyên

Tây Nguyên là vùng đất đa dân tộc và là địa bàn sinh sống của nhiều dân tộc thiểu số bản địa. Đối với người Tây Nguyên đất rừng không chỉ là không gian sinh tồn, mà còn gắn liền với đời sống văn hóa tâm linh. Suy giảm về tài nguyên rừng kéo theo suy giảm về văn hóa.

Văn hóa truyền thống của người M’nông sẽ có nguy cơ mai một và hoàn toàn biến mất khỏi cộng đồng nếu chương trình khai thác Bauxit được triển khai một cách ồ ạt tại đây. Theo nhà văn Nguyên Ngọc, thì “cú sốc lớn nhất đối với Tây Nguyên là làn sóng di dân tự do” và có lẽ cú sốc tiếp theo sẽ là sự thay đổi địa bàn cư trú, nếu chúng ta không có những phương án tái định canh, định cư bền vững nhằm đảm bảo sinh kế và bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của dân cư tại địa phương trước khai thác mỏ quặng, sẽ còn có thể gây nên những tác hại lớn không lường trước được.

2. Vấn đề tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương

Dự án Tân Rai có diện tích chiếm đất tới 4200ha, nhưng chỉ tạo công ăn việc làm cho 1668 lao động. Như vậy, bình quân các dự án Bauxit cần tới 2,5 ha đất để tạo ra 1 việc làm cho người đã được đào tạo. Trong khi đó 1 ha đất trồng cây công nghiệp (cà phê, ca cao, chè,..) có thể tạo việc làm cho 5 người.Trong khi chúng ta đang phải đối mặt với tình trạng thất nghiệp của hàng trăm ngàn công nhân do hậu quả của suy thoái kinh tế thì việc đấu thầu như thế này cần phải được xem xét lại

VII. Các vấn đề về an ninh quốc phòng

Tây Nguyên là “nóc nhà Đông Dương”, là địa bàn chiến lược, có giá trị rất lớn về mặt quân sự, kinh tế, chiến lược. Cần nhớ lại các cuộc tiến công chiến lược ở Tây Nguyên đã mở màn cho Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử dẫn đến giải phóng miền Nam vào 30 tháng Tư - 1975. Trong thời gian gần đây tình hình an ninh, chính trị vùng Tây Nguyên có nhiều điểm không thuận lợi, vẫn còn chứa đựng nhiều nguy cơ tiềm ẩn, đặc biệt khi các thế lực thù địch vẫn luôn để mắt dòm ngó, tìm kiếm cơ hội để chống phá cách mạng Việt Nam từ đây.

Những phân tích về các vấn đề về kinh tế, môi trường, văn hóa và xã hội như đã nêu ở trên, nếu không được giải quyết một cách thấu đáo, kín kẽ sẽ có thể dẫn đến các nguy cơ bất ổn về an ninh chính trị và an ninh quốc phòng. Vấn đề này lại trở nên càng lo lắng khi gần đây đã có hàng trăm công nhân Trung Quốc đến xây dựng nhà máy tại nhà máy Tân Rai, Lâm Đồng.

Kết luận-kiến nghị

Việc khai thác, chế biến tài nguyên để xuất khẩu hoặc sản xuất các sản phẩm có giá trị nhằm đóng góp cho phát triển đất nước, mang lại lợi ích cho người dân địa phương là việc làm bình thường trong quá trình phát triển của mỗi quốc gia có tài nguyên. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện tại chúng ta cần điều chỉnh phát triển kinh tế đất nước theo hướng bền vững.

Quá trình lập quy hoạch, kế hoạch và bước đầu triển khai chương trình khai thác khoáng sản Bauxite, chế biến alumin và luyện nhôm ở Tây Nguyên còn nhiều điểm bất cập, cụ thể như sau:

1.Hiệu quả kinh tế rất thấp, hiệu quả sử dụng tài nguyên không cao;

2.Nguy cơ thua lỗ tài chính nặng nề ở các dự án đang bước đầu được triển khai và sẽ là gánh nặng lớn cho ngân sách quốc gia về sau này;

3.Không tạo được nhiều công ăn việc làm cho người dân địa phương, đặc biệt là đối với cộng đồng các dân tộc thiểu số tại chỗ;

4.Chưa có lời giải thích đáng cho các vấn đề về cơ sở hạ tầng như đường sắt, đường ô tô, điện. Đặc biệt khi Chính phủ phải bỏ tiền ra xây dựng tuyến đường sắt không có hiệu quả cao về mặt kinh tế - xã hội;

5.Công nghệ chưa rõ ràng và có thể lặp lại những hậu quả do công nghệ lạc hậu mang lại như đã xảy ra với xi măng lò đứng, thép Thái Nguyên, đồng Sinh Quyền, các nhà máy mía đường...

6.Nguy cơ ô nhiễm môi trường: Ô nhiễm nguồn nước, xung đột sử dụng nước giữa thượng nguồn, hạ nguồn, giữa các ngành sản xuất và tiêu dùng; xói mòn và suy thoái đất hậu khai khoáng và ô nhiễm không khí trong quá trình khai thác khoáng sản. Đặc biệt, thiếu nước có thể gây thiệt hại rất lớn cho khu vực mang lại thu nhập lớn nhất cho quốc gia, đó là cụm công nghiệp TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai và các tỉnh lân cận.

7.Nguy cơ mai một bản sắc văn hóa bản địa, phân tầng xã hội và xung đột xã hội.

8.Nguy cơ đe dọa đến an ninh quốc phòng quốc gia.

Với tinh thần trách nhiệm của mình, Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam xin kiến nghị:

1. Tiến hành đánh giá môi trường chiến lược (ĐMC) cho quy hoạch và kế hoạch khai thác, chế biến khoáng sản bauxit ở Tây Nguyên: Đánh giá cần dựa trên phân tích cụ thể về cung - cầu và xu thế của thị trường thế giới và trong nước và tích hợp đầy đủ các chi phí mở rộng bao gồm cả chi phí vận chuyển, chiết khấu về cơ sở hạ tầng, chi phí giảm thiểu tác động môi trường, xã hội và các chi phí cơ hội trong sử dụng đất trong quá trình đánh giá để từ đó đưa ra lộ trình hợp lý cho khai thác khoáng sản bauxite.

2. Triển khai chương trình điều tra, nghiên cứu Tây Nguyên: Chính phủ cầnsớm đưa chương trình nghiên cứu Tây Nguyên III (chương trình điều tra tổng hợp về kinh tế-xã hội cũng như điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển Tây nguyên nói chung, trong đó có khai thác bauxite)vào cuộc để làm cơ sở cho quy hoạch phát triển tổng thể khu vực này. Cần nghiên cứu, phân tích và đặt việc khai thác khoáng sản bauxite trong quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế vùng Tây Nguyên, Nam Trung Bộ và Đông Nam Bộ để đề ra chiến lược phát triển vĩ mô cấp vùng.

3. Xây dựng chương trình khai thác khoáng sản thí điểm: Trong bối cảnh hiện nay, chỉ nên tập trung vào xây dựng một nhà máy thí điểm Tân Rai tại Bảo Lâm, Lâm Đồng, chưa nên nóng vội triển khai xây dựng nhà máy alumin Nhân Cơ, chờ kết quả đánh giá môi trường chiến lược được thực hiện xong sẽ quyết định phương án triển khai tiếp theo. Kèmtheo đó là hệ thống quan trắc và cảnh báo môi trường độc lập.

4. Tất cả các nhà khoa học, các nhà đầu tư nước ngoài cũng như nhiều chuyên gia của TKV đều thống nhất rằng hợp lý hơn cả là xây dựng nhà máy alumin ở vùng duyên hải Bình Thuận, vận chuyển quặng bằng đường ống. Trong trường hợp đó thì hiệu quả kinh tế chắc chắn sẽ cao hơn, xử lý bùn đỏ dễ dàng hơn và vấn đề đảm bảo an ninh, quốc phòng cũng hiệu quả hơn. Chính phủ cần có chính sách chia sẻ quyền lợi giữa các tỉnh có tài nguyên và các tỉnh đặt nhà máy.

5. Với chức năng, nhiệm vụ của mình Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam hoàn toàn có thể tham gia chương trình đánh giá chiến lược cho quy hoạch bauxit và chương trình nghiên cứu Tây Nguyên III để tham mưu, tư vấn cho Trung ương Đảng và Chính phủ lựachọnphương án phát triển Tây Nguyên và bauxit ở Tây Nguyên khả thi nhất.

Chú thích

1) Theo số liệu quyết định 167/QĐ-TTg.

2) Đây mới chỉ là dự tính ban đầu còn khi vào triển khai chắc chắn sẽ còn cao hơn nhiều, lấy ví dụ nhà máy Tân Rai, Lâm Đồng riêng gói thầu EPC cung cấp nhà máy chính khi trúng thầu là 352,9 triệu USD thì nay đã là 466 triệu USD tương đương gần 8.000 tỷ đồng.

3) “Cảnh báo vấn đề thiếu hụt tài nguyên nước cho phát triển khu vực sông Đồng Nai” - Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam.