Vòng luẩn quẩn của lúa hè thu: Tái thiết hệ thống mua bán lúa gạo

Theo các chuyên gia, nguyên nhân chủ yếu là do lỗi trong hệ thống điều hành và nếu không quyết liệt tái thiết toàn diện, hạt gạo Việt Nam sẽ tiếp tục lún sâu vào bất lợi: Không có thương hiệu mạnh và từ đó lợi nhuận của nông dân sẽ rất mong manh.

“Một trong những nguyên nhân chủ yếu khiến việc tiêu thụ lúa và xuất khẩu gạo thời gian qua bị ỳ ạch là do hệ thống chính sách mua bán lúa gạo của ta còn chồng chéo và trái quy luật kinh tế” – PGS.TS Nguyễn Tri Khiêm - khoa Kinh tế - Quản trị kinh doanh, Đại học An Giang - mở đầu câu chuyện. Theo ông Khiêm, chính sách vận hành chồng chéo hiện nay đã tạo cơ hội cho VFA “vừa đá bóng, vừa thổi còi”. Không chỉ là đơn vị điều hành, VFA còn độc quyền xuất khẩu, thậm chí được trao thêm quyền định đoạt thời điểm, giá cả và cả quyền công bố giá thành sản xuất lúa để ấn định giá mua gạo tạm trữ.

Theo báo cáo “Phân tích hệ quả can thiệp chính sách với các tác nhân trong chuỗi xuất khẩu gạo và tôm tại Việt Nam” (Viện nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương - 2011), mỗi khi VFA tạm ngừng thu mua tạm trữ, xuất khẩu là lúa xuống giá, nông dân gặp nhiều khó khăn về tiêu thụ lẫn lợi nhuận. Tuy nhiên, trái với sức mạnh trong hành xử với nông dân, VFA lại rất yếu ớt trong kinh doanh, xuất khẩu gạo trên trường quốc tế.

“Đến nay, Việt Nam vẫn chỉ có thể bán gạo vào các thị trường giá không cao như châu Á, châu Phi” – PGS.TS Phạm Văn Dư - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt, Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn - cho biết. Đó là chưa kể đến sự yếu kém khi phần lớn chỉ có thể xuất khẩu gạo thông qua môi giới. Chưa hết, các nhà xuất khẩu Việt Nam lại mua bán theo kiểu “ăn xổi”: Ngồi đợi người ta mua gì mới túa ra thu gom để bán. Điều này đã trực tiếp gây ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng lúa gạo và lợi nhuận của nông dân.

“Bởi sau mỗi vụ rớt giá, một bộ phận nông dân có xu hướng chuyển sang trồng lúa dễ chăm sóc, mức đầu tư thấp để tự “bảo vệ” mình và tất nhiên chất lượng gạo cũng không cao” - ông Dư bức xúc.

“Vì cung cách làm ăn chụp giật, “ăn xổi ở thì” của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo - từ Vinafood đến các công ty con - nên sau 23 năm xuất khẩu, gạo Việt Nam vẫn chưa có thương hiệu mạnh trên thị trường quốc tế” – GS.TS Võ Tòng Xuân nói.

Theo GS Xuân, vào 1992-1993, Công ty ARI của Mỹ hợp tác với Vinafood tại Trà Nóc (Cần Thơ) đã xuất khẩu gạo với giá gấp đôi gạo của các công ty Việt Nam chỉ vì họ chỉ dùng một giống lúa IR64 rặt để chế biến, chứ không như các công ty của VFA dùng lúa trộn do thương lái cung cấp. Chính phủ cần mạnh dạn chỉ đạo điều hành để chấm dứt tình trạng gạo xuất khẩu của Việt Nam không có thương hiệu mạnh, dẫn đến tình trạng nông dân và nông nghiệp Việt Nam chịu thiệt thòi so với các nước tiên tiến.

Muốn được như thế, các công ty xuất khẩu phải bảo đảm thật sự phẩm chất gạo với nhiều chỉ tiêu theo tiêu chuẩn VietGAP hoặc GlobalGAP. GS Xuân nhấn mạnh: “Trung ương Đảng đã sáng suốt thấy những tình huống này nên đã có Nghị quyết 26 về “Nông nghiệp – nông dân – nông thôn”. Nhưng từ nghị quyết đi đến thực tế phải có những sáng kiến thực hiện cụ thể, để có kết quả chỉ đạo cho các địa phương.

Hiện nay, đã có nhiều mô hình đang được một số doanh nghiệp như: Nông trường Sông Hậu, ADC, CP Bảo vệ thực vật An Giang... thực hiện để bảo đảm cho nông dân trồng lúa theo kỹ thuật GAP đạt năng suất cao và bán hết lúa cho công ty. Nhưng trong những mô hình này, công ty và nông dân vẫn chưa có sự gắn kết nhau một cách hữu cơ, máu thịt theo hướng cùng chia sẻ rủi ro, chia sẻ lợi nhuận...

Một mô hình mới hơn nữa đang được triển khai tại Tam Nông, Giồng Găng (Đồng Tháp) và Phú Tân (An Giang) theo dạng “công ty CP nông nghiệp”. Với hình thức này, dự kiến quan hệ giữa người nông dân tham gia và doanh nghiệp được gắn chặt bằng CP của công ty. Nông dân tuy không có nhiều tiền lúc ban đầu, nhưng họ có lúa, nên cần có một chính sách cho nông dân có thể mua CP bằng lúa sau mỗi vụ thu hoạch, và bán lúa cho công ty của chính họ với giá bảo đảm có lợi.

Như thế, nông dân sẽ không còn bị rủi ro vì chênh lệch giá, trái lại luôn có lời, kể cả lời từ chia cổ tức hằng năm, thoát khỏi cảnh “tự bơi giữa biển thị trường” đầy may rủi để trở thành người chủ của công ty. “Lối ra này chỉ có thể thực hiện được nếu có một quyết tâm của Đảng và Nhà nước” - GS Xuân nhấn mạnh.