Suy nghĩ về Định hướng phát triển Liên hiệp hội Việt Nam giai đoạn 2010 - 2020

Quan sát tình hình trong nước và quốc tế, ai cũng biết rằng giai đoạn 2010 - 2020 sẽ có những thay đổi lớn có tính bước ngoặt. Sự phát triển của Liên hiệp hội chúng ta cũng không tách rời những thay đổi lớn đó. Vì vậy, cùng suy nghĩ về Định hướng phát triểntrong giai đoạn tới là vấn đề có ý nghĩa quan trọng hàng đầu. Vai trò và trách nhiệm của đội ngũ và mỗi người trí thức trước Tổ quốc và nhân dân như thế nào phụ thuộc vào định hướng đúngvà thực hiện có hiêu quả những định hướng ấy.Muốn định hướng đúng phải có phương pháp đúng. Đó là phương pháp phân tích những xu hướng mới của thời đại, những đặc điểm và khả năng của dân tộc ta đồng hành cùng sự phát triển của thời đại.

Theo phương pháp ấy, tôi xin phân tích ngắn gọn những xu hướng thay đổi một cách tất yếu về kinh tế, xã hội, văn hoá. Những thay đổi đó đòi hỏi những gì ở đội ngũ trí thức nước ta? Nhận thức đúng những đòi hỏi đó là định hướng cho sự phát triển của Liên hiệp hội chúng ta trong thập kỷ tới, có ý nghĩa chính trị, xã hội và văn hoá sâu sắc.

1. Xu hướng mới của kinh tế thị trường và vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức, của Liên hiệp hội trong phát triển kinh tế

Bước vào thế kỷ XXI, trong đời sống nhân loại bộc lộ nhiều biến đổi sâu sắc và đều bắt nguồn từ những thay đổi trong kinh tế thị trường.Nhìn lại lịch sử, kinh tế thị trường hiện đại đã phát triển từ trình độ thấp lên cao dựa trên nền tảng công nghiệp cơ khí và thể chế kinh tế tư bản chủ nghĩa trong khoảng ba thế kỷ qua. Mục tiêu và động lực của quá trình ấy là lợi nhuận tối đa cho chủ đầu tư. Khuynh hướng phát triển phiến diện ấy đã tích tụ nhiều vấn đề xã hội gay gắt và tàn phá môi trường đến mức uy hiếp sự sống còn của cả nhân loại. Vì vậy, vào cuối thể kỷ XX bước sang thế kỷ XXI, cuộc sống đặt ra yêu cầu cấp bách là thay đổi định hướng phát triển kinh tế thị trường. Làn sóng đấu tranh vì những vấn đề xã hội và thiên tai dữ dội thể hiện tính cấp bách ấy.

Thay đổi định hướng kinh tế thị trường là do lịch sử phát triển kinh tế đặt ra.Nhưng liệu có điều kiện và khả năng để thay đổi không? Nhận thức một cách biện chứng về lịch sử thì sẽ thấy rằng: “ Khi lịch sử đặt ra vấn đề gì thì lịch sử cũng chuẩn bị những khả năng giải quyết vấn đề đó”.

Quả vậy, vào thời kỳ kinh tế công nghiệplâm vào khủng hoảng cả về xã hội và môi trường cũng là thời kỳ kinh tế tri thứcra đời và lớn mạnh dần. Kinh tế tri thức chính là điều kiện và khả năng duy nhất để “Tăng trưởng kinh tế đi đôi với tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”. Bởi vì kinh tế tri thức có những ưu điểm vượt trội so với kinh tế công nghiệp (mới bộc lộ ở giai đoạn đầu) như:

- Đạt được năng suất lao động cao chưa từng có, hoàn toàn có thể đem lại mức sống tốt cho tất cả mọi người, khi có thể chế kinh tế - chính trị phù hợp với nó.

- Thời gian lao động không ngừng được rút ngắn nhờ năng suất và hiệu quả kinh tế, tạo điều kiện và thời gian cho con người phát triển về mặt văn hoá, dân trí ngày càng cao, ý thức đầy đủ hơn về quyền lợi và nghĩa vụ của mình, hình thành quan hệ mới giữa con người với con người.

- Từ những sáng tạo mới về khoa học và công nghệ trong kinh tế tri thức cho thấy, chỉ kinh tế tri thức mới có khả năng bảo vệ môi trường, mới có điều kiện cải thiện mối quan hệ giữa con người với tự nhiên.

- Nhờ hình thành mối quan hệ mớigiữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên đã tạo ra môi trường tốt nhất cho sự phát triển cá nhân.Về mặt lịch sử, con người đã có sự phát triển nhất định trong giai đoạn kinh tế công nghiệp nhưng với nhiều khiếm khuyết. Chỉ đến giai đoạn kinh tế tri thức mới có sức sống vật chất và văn hoá để mỗi cá nhân phát triển tự do và đồng thuận với xã hội và tự nhiên.

Nhờ nhận thức được xu hướng mới của kinh tế thị trường nói trên mà Liên hiệp quốc đã nêu ra Chương trình phát triển bền vững.Ngày nay, định hướng phát triển bền vữngcủa kinh tế thị trường đã trở thành cơ hội và sức ép đối với các nước.

Việt Nam đã chuyển sang kinh tế thị trường là hợp quy luật, nhưng thực trạng xã hội và môi trườnghiện nay cho thấy: mô hình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta cần được điều chỉnh cho phù hợp với xu hướng thời đại. Thay đổi định hướng phát triển kinh tế thị trường với một mô hình và thể chế mới đang là yêu cầu cấp báchcủa đất nước. Khủng hoảng kinh tế hiện nay chỉ làm rõ thêm sự không phù hợp của định hướng phát triển kinh tế trong thực tế và tính cấp bách mà thôi.

Sự thay đổi định hướng kinh tế sẽ kéo theo sự thay đổi của mọi hoạt động khoa học và công nghệ nước ta, đòi hỏi Liên hiệp hội và mỗi trí thức cần nâng cao tầm nhìnvà đổi mới phương pháp hoạt động trên các mặt:

- Chủ động đề xuất về một chiến lược xây dựng nền kinh tế tri thứctừ 2010 - 2020. Đó là xây dựng nền móng của định hướng phát triển bền vững. Yêu cầu về kinh tế, xã hội và yêu cầu chính trị được thống nhất trong nội hàm “phát triển bền vững”, không tách rời nhau như trước.

- Vận dụng định hướng “phát triển bền vững” trong các hoạt động về tư vấn, phản biện, giám định xã hội, về thực hiện các dự án quy hoạch kinh tế, quy hoạch đô thị và nông thôn, về đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực… Muốn vận dụng tốt cần có phương pháp hệ thống, xây dựng hình thức hợp tác liên ngành và nghiên cứu dự báo khoa họctrên từng lĩnh vực trong điều kiện thực tiễn biến đổi nhanh.

- Tìm tòi những hình thức liên kếtbền vững giữa tổ chức nghiên cứu - triển khai với các loại doanh nghiệp, nhằm rút ngắn thời gian từ nghiên cứu đến ứng dụng các thành tựu khoa học và công nghệ. Nhìn rộng hơn, bằng hình thức liên kết chủ động, Liên hiệp hội góp phần trực tiếp vào việc nâng dần tỷ lệ công nghệ caotrong các doanh nghiệp nước ta (hiện nay tỷ lệ này ở nước ta còn thấp xa các nước trong khu vực).

- Liên hiệp hội nên chủ động đề xuất và phối hợp với các ngành liên quan trong việc thẩm định các dự án đầu tư nước ngoài,nhất là về trình độ công nghệ, nhằm tránh nguy cơ nước ta trở thành “bãi rác công nghệ” của nước ngoài và phá hoại môi trường. Nguy cơ này bắt đầu bộc lộ và có chiều hướng tăng, khi các nước muốn đẩy “sản xuất công xưởng” lạc hậu sang nước ta với những hứa hẹn tốt.

Tóm lại, từ xu hướng chuyển sang phát triển bền vững và từ cuộc cạnh tranh gay gắt trong hội nhập có thể nhận ra rằng: sớm chuyển sang mô hình phát triển bền vững dựa trên kinh tế tri thứctrở thành trách nhiệm chính trị của nhà nước và của đội ngũ trí thức trước tương lai của dân tộc.

2. Sự phát triển về xã hội trong những năm tới và vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức và của Liên hiệp hội

Định hướng phát triển kinh tế thị trường luôn kéo theo định hướng phát triển xã hội. Do sự phát triển phân công lao độnglàm thay đổi dần phân tầng xã hội và cơ cấu dân cư; do sự thay đổi về mức sống và lối sốngtrong dân cư, nên thế giới quan, nhân sinh quan của con người cũng thay đổi, nhất là thế hệ trẻ; do sự phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế nên các Hội nghề nghiệp, các tổ chức xã hội dân sự ra đời, đại biểu cho lợi ích và nguyện vọng của hội viên về quan hệ kinh tế và pháp lý. Xã hội dân sự là một trong 3 trụ cột của nền dân chủ (nhà nước, thị trường và xã hội dân sự). Nó có vai trò ngày càng quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ môi trường. Khi kinh tế thị trường còn ở giai đoạn kinh tế công nghiệp thì lực lượng xã hội chủ yếu là lực lượng lao động công nghiệp , còn khi chuyển lên giai đoạn kinh tế tri thức thì lực lượng xã hội chủ yếu là lao động tri thức thúc đẩy phát triển kinh tế, tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường.

Xu hướng phát triển xã hội nói trên mang tính quy luật khách quan mà các thể chế chính trị sớm muộn đều phải thích ứng mới đảm bảo phát triển ổn định.

Nước ta phát triển kinh tế - xã hội trong thời đại kinh tế tri thức bắt đầu đóng vai trò chủ đạo.Tất yếu khách quan ấy đã xác định vai trò và trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong phát triển và cạnh tranh. Vì vậy, chủ động liên kếtgiữa trí thức với công nhân, nông dân trong phát triển kinh tế và xã hội, chủ động đóng gópvào xây dựng và thực hiện Chiến lược phát triển khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế, xã hội đều là định hướng phát triển của Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam; đây là vấn đề trong giai đoạn trước mắt cần được nghiên cứu tốt, khác hẳn thói quen phát triển theo kiểu “phong trào” của các đoàn thể trước đây.

3. Sự phát triển về văn hoá và vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức và của Liên hiệp hội Việt Nam

Định hướng phát triển kinh tế thị trường và xã hội luôn gắn liền với định hướng phát triển văn hoá. Trường hợp tốt nhất là ba lĩnh vực đó phát triển đồng thời và hỗ trợ lẫn nhau. Trường hợp xấu là sự lạc hậu về văn hoá cản trở và làm méo mó sự phát triển kinh tế và xã hội.

Trong khoảng 3 thế kỷ vừa qua, kinh tế thị trường công nghệ đã tạo ra xã hội công nghiệp và nền văn minh công nghiệp mang đặc trưng tư bản chủ nghĩa và đặc điểm dân tộc, quốc gia.

Từ khi kinh tế thị trường công nghiệp quá độ lên kinh tế tri thức thì xã hội và văn hoá cũng thay đổi theo kinh tế tri thức và mang đặc trưng mới. Nhận rõ xu hướng này sẽ nâng cao tính chủ động, sáng tạo và chất lượng trong mọi hoạt động của Liên hiệp hội nhờ đổi mới tư duy và phương pháp của người trí thức ở giai đoạn tới.

Kinh nghiệm lịch sử cho thấy, mọi cuộc cải cách đều khởi nguồn từ văn hoávà suy đến cùng, cải cách thành công hay thất bại đều do môi trường văn hoá tác động trong các hoạt động kinh tế, xã hội, khoa học - kỹ thuật và chính trị. Cứ nhìn vào cách sống và làm việc của những con người trong các lĩnh vực ấy, có thể nhận rõ thực trạng văn hoá hiện nay.

Trong thời đại kinh tế tri thức giữ vai trò chủ đạo thì vai trò văn hoá trong hoạt động khoa học và công nghệ, chính trị và quản lý, giáo dục và đào tạo có ý nghĩa đặc biệt. Đọc cuốn “Thế giới như tôi thấy”, chúng ta có thể cảm nhận rằng hình như E. Einstein đã dự báo được tầm quan trọng của văn hoá trong thời đại hiện nay, nhất là trong hoạt động khoa học và giáo dục trước các hiểm hoạ cho con người và môi trường. Einstein cho rằng “Ở thời đại chúng ta, các đại diện của khoa học tự nhiên và giới kỹ sư phải chịu trách nhiệm đặc biệt lớn” (1). Trước tình trạng lạc hậu về giáo dục đào tạo, Einstein đưa ra định hướng mới: “Dạy cho con người một chuyên ngành thì chưa đủ. Bởi bằng cách đó, anh ta tuy có thể trở thành cái máy khả dụng nhưng không thể trở thành một con người đầy đủ phẩm giá… Anh ta phải được dạy để có một ý thức cộng đồng về cái gì là đẹp, và cái gì là thiện”. Về mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể trong quá trình phát triển, Einstein khẳng định: “Chỉ cá nhân mới vượt lên tạo dựng được những giá trị chân quý và cao cả, trong khi bầy đàn, xét như bầy đàn, vẫn cứ mãi là trì độn trong tư duy và trì độn trong cảm xúc”.

Trong thời điểm hiện nay, muốn nhận thức đúng Định hướng phát triểncủa Liên hiệp hội chúng ta phải bắt đầu từ những nhu cầu phát triển về kinh tế, xã hội, vă hoá mới xác định đúng vai trò và trách nhiệm của đội ngũ trí thức và Liên hiệp hội. Nhưng chưa đủ, để cụ thể hoá những định hướng phát triển giai đoạn tới, còn phải làm rõ ảnh hưởng và tác động của môi trường chính trị và những tiềm năng, hạn chế của trí thức nước ta và liên hiệp hội trong thực hiện Định hướng phát triển giai đoạn tới. Đó là những vấn đề sẽ xin trao đổi tiếp theo.

(1)   A. Einstein, Thế giới như tôi thấy, Nxb Trí thức, 2005, tr 28, 48, 19