Sách khoa học là best-seller, tại sao không?

- Năm 1993, bản dịch Việt ngữ cuốn “Lược sử thời gian” ra mắt bạn đọc Việt Nam . Thời kỳ đó, ngành xuất bản nước ta chưa được “trăm hoa đua nở” như hiện nay, nền kinh tế thì vừa mở cửa được ít lâu, chưa lấy gì làm khởi sắc. Người ta thường hay bảo “ăn còn chả đủ, nói gì đọc sách”. Vì sao ông lại chọn dịch “Lược sử thời gian”, ông nghĩ sẽ có nhiều độc giả quan tâm tới cuốn sách hay sao?

Với tôi, thứ ngôn ngữ trong các cuốn sách khoa học đều là đỉnh cao của nghệ thuật ngôn từ

- Thật sự là hồi đó và ngay cả bây giờ, rất nhiều người nghĩ y như bạn. Đúng là khi tôi dự định dịch Lược sử thời gian, không nhà xuất bản nào muốn in vì sợ sách không bán được. Mãi rồi cuối cùng NXB Khoa học Kỹ thuật mới in cho tôi, với số lượng lần đầu là 1.000 bản. Như thế cũng là liều lắm rồi đấy.

Độ hai năm sau thì tái bản, và sau đó được tiêu thụ đều đều. Khoảng năm 2005-2006, NXB Trẻ chính thức mua bản quyền cuốn này, cả bản quyền tiếng Việt. Tới giờ tính ra sách đã được tái bản ít nhất 6 lần. Như vậy chứng tỏ độc giả rất quan tâm đến Lược sử thời gianđấy chứ.

- Vâng, tuy nhiên, vào thời điểm xuất bản cuốn này, ngay cả ông cũng phải cho rằng việc tổ chức dịch và in “Lược sử thời gian” với lượng ấn bản… 1.000 cũng đã liều lắm rồi. Vậy, điều gì đã thôi thúc ông dịch “Lược sử thời gian” - một cuốn sách về khoa học vũ trụ, rất có thể sẽ khó bán?

- Cuốn Lược sử thời gianra đời năm 1988, nhưng ở Việt Nam thời đó làm gì có ai nhắc tới nó. 5 năm sau, vào năm 1993, anh Cao Chi được một người đi công tác ở Mỹ về tặng một bản photocopy và tôi xin phép sao lại một bản. Tôi đọc và ngay lập tức thấy mê mẩn, và rất muốn dịch sang tiếng Việt để phổ biến cho độc giả mình. Hồi đó thì vấn đề bản quyền tác giả chưa đặt ra cho Việt Nam như bây giờ.

Bạn biết đấy, Lược sử thời gianlà một trong những cuốn sách khoa học phổ thông bán chạy nhất thế giới. Nó được nhà bác học danh tiếng Stephen Hawking viết theo đơn đặt hàng của một nhà xuất bản, và vì nhằm mục đích giải thích nhiều vấn đề về vật lý và vũ trụ học cho độc giả bình thường tiếp nhận, nên nó được viết hết sức dễ hiểu.

Bản thân Stephen Hawking cũng kể rằng biên tập viên đã cảnh báo ông rằng cứ thêm một phương trình vào sách thì số độc giả sẽ giảm 50%, do đó đã “ép” ông phải diễn giải các vấn đề sao cho hấp dẫn và dễ tiếp thu nhất.

Nói vậy nhưng kể ra lúc đó chúng tôi cũng sợ sách dịch và in ra sẽ không bán được chứ. Tuy nhiên, khi ấy một giáo sư vật lý ở King Collegesang thăm Việt Nam và có gặp tôi. Chính ông đã khuyến khích tôi cứ dịch đi: “ Đừng lo, mẹ tôi là người không biết tí gì về vật lý, vậy mà Lược sử thời gian đã trở thành cuốn sách gối đầu giường của bà”.

Vậy là, sau khi thỏa thuận được với NXB, tôi cùng anh Cao Chi tiến hành dịch Lược sử thời giantừ nguyên bản tiếng Anh sang tiếng Việt. Tổng kết lại thì lý do lớn nhất khiến chúng tôi bắt tay vào công việc dịch thuật là do lòng yêu thích đối với tác phẩm.

- Xin hỏi ông nhuận bút cho hai dịch giả hồi đó là bao nhiêu, có nhiều không?

- Mỗi người được 500.000 đồng. Không nhiều, nhất là so với công sức bỏ ra. Dịch một cuốn sách như Lược sử thời gianlà rất khó, đặc biệt là khi đó, có nhiều khái niệm vật lý học hiện đại còn rất mới với chúng tôi, với độc giả Việt Nam .

Điều bất ngờ: Sách khoa học cũng có độc giả!

- Tôi vẫn băn khoăn về sức tiêu thụ của dòng sách khoa học. Nhiều người cho rằng đó là loại sách rất kén độc giả, nhất là ở một quốc gia mà khoa học - công nghệ chưa phát triển như Việt Nam . Theo ông, sách khoa học có thị trường ở nước ta không?

Phạm Văn Thiều ký tặng sách cho độc giả trẻ tại Hội chợ Sách TP HCM, tháng 3/2008

Cuốn Giai điệu dây và bản giao hưởng vũ trụ(Brian Greene) được tái bản 3 lần trong 4 năm. Tất cả đều là những cuốn sách nghe có vẻ khó đọc cả.

Một cuốn về lĩnh vực bị coi là rất khô khan là toán học - cuốn Định lý cuối cùng của Fermat(Simon Singh) - cũng đã được tái bản. Tôi biết có những độc giả ở Hà Nội phải đến tận chi nhánh NXB Trẻ ở số 91 Nguyễn Chí Thanh để hỏi mua, mà kho cũng hết sạch, không còn cuốn nào.

- Nhưng rõ ràng là các sách khoa học không gây cảm giác “có mặt trên mọi sạp” như những dòng sách khác (văn học, kinh doanh, thiếu nhi…). Vì sao lại như vậy, thưa ông?

- Tôi cho là vấn đề nằm ở khâu phát hành. Có thể do NXB chưa lưu tâm hoặc chưa đủ sức phát hành sách rộng khắp. Quả thực, những sách này tại các hiệu lớn ở Hà Nội và TP HCM thì có bán, nhưng tôi đi Hải Phòng chẳng hạn, đã không thấy một cuốn nào, nói gì tới những vùng sâu vùng xa.

Đơn vị phát hành có thể tổ chức mang sách vào hệ thống trường học để bán, ví dụ các trường chuyên. Tôi là dịch giả nhưng cũng từng mang sách tới một trường học để giới thiệu, nhân một buổi nói chuyện với trường, và đã bán được hết số sách mang theo.

Bên cạnh đó, còn là vấn đề tiếp thị nữa. Ở nước nào cũng vậy, văn hóa đọc dù cao thì vẫn phải có sự quảng bá, tuyên truyền để cung cấp thông tin định hướng cho độc giả. Nếu không thì sách hay và sách làng nhàng lẫn cả vào nhau mất.

- Ông có thể nói rõ hơn về chuyện tiếp thị sách khoa học?

- Ví dụ tại một số nước phương Tây như Mỹ, Anh, Pháp. Trước khi một cuốn sách, kể cả sách khoa học, ra mắt độc giả, người ta tổ chức quảng bá kinh khủng lắm, hẹn ngày nào sách ra. Những tờ báo lớn luôn có các bài điểm sách rất hay, trong đó họ dành một phần đất không nhỏ cho sách khoa học.

Bạn cứ lật bìa sau của bất cứ cuốn sách khoa học nào của họ ra cũng sẽ thấy vậy. Ví dụ cuốn Mật mã - từ cổ điển đến lượng tử(Simon Singh) đây, được Chicago Tribune nhận xét: “ Đọc cuốn sách này là cả một niềm vui sướng lớn lao”.

Ở ta, việc tiếp thị mảng sách khoa học của các NXB cũng như việc quảng bá cho nó của giới truyền thông đều bị xem nhẹ, nhất là so với sách văn học. Mà chính ra, tôi tin là các sách non-fiction (phi hư cấu) có tác dụng xã hội lớn hơn sách văn học chứ, trong bối cảnh Việt Nam . Chúng ta bây giờ đang chạy theo công nghệ mà bỏ quên khoa học cơ bản.

Ai bảo sách khoa học khô khan?

- Tôi nghĩ rằng giới truyền thông xem nhẹ dòng sách khoa học so với sách văn học, là do số đông người đọc, trong đó có các nhà báo, vẫn cảm nhận sách khoa học là khô khan, cao siêu. Ông nghĩ sao về điều này?

- Không, đối với tôi thì những cuốn sách khoa học mà tôi đã, đang và sẽ dịch đây là cả một thế giới tuyệt đẹp, tinh tế, bí ẩn và đầy thu hút. Tác giả của The Elegant Universe(Brian Greene) hẳn cũng có ý đó khi đặt tên cho sách mình như vậy. Lúc đầu tôi định dịch tựa đề này là “vũ trụ tinh tế”, “vũ trụ tao nhã” kia, nhưng sau đó, để tăng tính hấp dẫn, tôi chuyển ngữ nó thành “giai điệu dây và bản giao hưởng vũ trụ”.

Những cuốn sách khoa học mở ra cả một thế giới tuyệt đẹp, tinh tế, bí ẩn và đầy thu hút

Sách khoa học là nơi các nhà khoa học gửi gắm nhiệt huyết, tâm tư, tư tưởng của họ. Chớ có nghĩ họ là những người chỉ toàn biết đến các công thức toán học khô khan, khó nuốt. Nhầm! Họ đã diễn tả những ý tưởng khoa học trừu tượng và phức tạp theo một cách có thể nói là cực kỳ hấp dẫn. Với tôi, thứ ngôn ngữ trong các cuốn sách khoa học đều là đỉnh cao của nghệ thuật ngôn từ.

Sách khoa học hé lộ cho chúng ta những thông tin hết sức lý thú, mà tôi tin rằng nếu việc dạy các môn toán - lý - hóa trong trường học cũng mang lại những chi tiết thú vị như thế, thì học sinh đã yêu thích các môn này biết bao nhiêu.

Tôi lấy ví dụ một đoạn trong cuốn sách về lĩnh vực hết sức “khô khan” - toán học: Định lý cuối cùng của Fermat.

“ … Tại sao vòng đời của con ve sầu lại dài đến như vậy (17 năm)? Và việc vòng đời của nó có số năm là một số nguyên tố liệu có một ý nghĩa gì chăng?

… Ve sầu đã từng có một ký sinh trùng cũng trải qua một vòng đời khá dài và loài ve sầu cố gắng để thoát được nó. Bằng cách, chẳng hạn, nếu vòng đời của ký sinh trùng là 2 năm thì ve sầu sẽ tránh những vòng đời là bội số của 2, vì nếu không thì ký sinh trùng và ve sầu sẽ thường xuyên trùng hợp với nhau…

Cuối cùng, để tránh cuộc gặp gỡ với ký sinh trùng của mình, chiến lược tốt nhất của ve sầu là phải có vòng đời dài có số năm là một số nguyên tố. Vì số 17 không chia hết cho bất cứ số nào, nên rất hiếm khi ve sầu gặp ký sinh trùng của nó…”.

Hay như một đoạn trong cuốn sách về di truyền học, Bảy nàng con gái của Eva(Bryan Sykes):

“ … Ngày nay ở châu Âu, mọi người đều có thể tìm ra mối liên hệ di truyền trực tiếp và liên tục về quá khứ xa xôi đến một trong bảy người phụ nữ… Bảy người phụ nữ này là mẫu tổ trực tiếp của hầu hết 650 triệu người châu Âu hiện đại... Gien - những “họa tiết” ẩn trong các sợi ADN - đã đi suốt thời gian từ các tổ tiên xa xôi để đến với chúng ta mà hầu như không hề thay đổi…”.

Bạn thấy đấy. Hết sức thú vị và hấp dẫn, thậm chí nhiều cuốn sách khoa học còn có cả cốt truyện nữa, giống như đưa chúng ta theo cùng một hành trình khám phá thế giới.

- Vâng, như vậy, việc dịch những cuốn sách khoa học với thứ ngôn ngữ “đỉnh cao của nghệ thuật ngôn từ” hẳn phải rất khó khăn, phải không thưa ông?

- Cực kỳ khó, vì nó đòi hỏi dịch giả phải vừa có kiến thức khoa học, vừa có ngoại ngữ và đam mê văn chương chữ nghĩa nữa. Các sách khoa học của thế giới luôn luôn đề cập tới những vấn đề mới mẻ, hiện đại, sẽ khiến dịch giả gặp khó khăn về bao nhiêu khái niệm và thuật ngữ.

Khi dịch Lược sử thời gian, anh Cao Chi và tôi đã phải lập ra một loạt thuật ngữ mới trong tiếng Việt để diễn tả các khái niệm trong sách: lý thuyết lượng tử vòng ( loop gravity theory), vũ trụ lạm phát ( inflation of universe), bức xạ nền, bức xạ phông ( background radiation)…

- Có bao giờ ông vấp phải những khó khăn về thuật ngữ mà không thể vượt qua nổi không?

- Phải vượt qua chứ. Phải tra cứu, phải làm cho bằng được. Hồi dịch Cái vô hạn trong lòng bàn tay(Trịnh Xuân Thuận), ngoài việc dịch từ bản gốc, tôi còn phải mua thật nhiều sách Phật về đọc, để tìm cách diễn đạt thế nào cho “có không khí” Phật giáo nhất. (Nhưng lại vẫn phải dễ hiểu, chứ nói chung là nên hạn chế sử dụng quá nhiều thuật ngữ tôn giáo).

- Cuốn khó nhất mà ông từng dịch là cuốn nào? Và ông thích các cuốn nào nhất?

- Khó nhất là Giai điệu dây và bản giao hưởng vũ trụ. Tôi thích tất cả các cuốn sách mình đã dịch, thích nhất là Lược sử thời gian, Giai điệu bí ẩn(Trịnh Xuân Thuận), và Định lý cuối cùng của Fermat.

Thiếu người dịch

- Hiện nay, đội ngũ dịch thuật sách khoa học ở Việt Nam còn rất mỏng. Tôi chỉ thấy nổi lên vài cái tên: Phạm Văn Thiều (cùng con gái Phạm Thu Hằng, con trai Phạm Việt Hưng), Nguyễn Tường Bách (một học giả Việt kiều), hai vợ chồng Trần Mai Hiên - Ngô Minh Toàn (du học sinh)… Vì sao lại ít người như vậy, có phải do việc dịch… vừa khó vừa nghèo không?

- Nguyên nhân chính là độ khó của công việc. Như tôi đã nói, dịch sách khoa học đòi hỏi quá nhiều phẩm chất: hiểu và yêu khoa học, giỏi ngoại ngữ, giỏi tiếng Việt. Còn nhuận bút thì thật ra các NXB trả cũng được lắm. Ví dụ tôi dịch cuốn Những con đường ánh sáng(Trịnh Xuân Thuận), mất 2 tháng, nhận hơn 50 triệu đồng. Tôi cho là nếu làm việc có chất lượng thì thu nhập không đến nỗi tệ đâu.

Sách trong Tủ sách Khoa học và Khám phá của các ông Phạm Văn Thiều, Nguyễn Văn Liễn và Vũ Công Lập

Nhưng phải công nhận là rất khó, nhiều người biết ngoại ngữ cứ tưởng ngon ăn, vào dịch thử là biết tay nhau ngay.

- Việc chọn sách để dịch do ai đảm nhiệm? Dịch giả giới thiệu, hay NXB lựa chọn và tìm người dịch?

- Hiện nay, chúng tôi cũng đang kiêm luôn công việc tìm kiếm bản thảo và giới thiệu cho NXB. Thường chúng tôi vào mạng sách Amazon hoặc đọc các tạp chí khoa học của nước ngoài, xem họ điểm cuốn gì hay thì báo lại NXB, liên hệ bản quyền và tổ chức dịch.

- Ông có nghĩ tới việc tự mình viết sách khoa học, hoặc tổ chức cho các nhà khoa học Việt Nam viết, cho độc giả Việt Nam đọc không?

- Có những điều kiện mà Việt Nam chưa đáp ứng được để có thể tự viết sách thay vì dịch của nước ngoài. Tôi nghe nói, ở Mỹ, một giáo sư giảng dạy 5 năm là có thể nghỉ 1 năm để làm nghiên cứu riêng, viết sách, và vẫn ăn lương đầy đủ. Như vậy, ít nhất là họ có điều kiện về thời gian hơn.

Tiếp nữa, nguồn tài liệu bên đó vô cùng phong phú. Cuối cùng và quan trọng hơn cả, đời sống khoa học bên đó rất sôi nổi. Các tác giả được thật sự tham gia vào hoạt động khoa học, được tiếp xúc với nhiều thông tin, có cơ hội cọ sát hàng ngày với sinh hoạt khoa học. Họ là những người trong cuộc. Còn mình nếu có viết, tôi e cũng không qua mặt được họ, rồi cũng lại phải xào nấu, thì làm làm gì.

- Vâng, vậy là ông sẽ kiên trì với sự nghiệp của một dịch giả chỉ chuyên vào mảng sách khoa học?

- Đúng vậy, vì đó là công việc tôi yêu thích, tôi sống được với nó. Thêm nữa, tôi vẫn khẳng định, nếu sách khoa học hay, tuyên truyền tốt, phát hành mạnh, chắc chắn sẽ bán được.