Phó Thủ tướng Võ Nguyên Giáp với sự nghiệp khoa học và kỹ thuật

Trong thời gian từ năm 1976 đến năm 1991, Phó Thủ tướng Võ Nguyên Giáp được Bộ Chính trị và Thường vụ Chính phủ phân công chỉ đạo công tác KH&KT nhằm phục vụ cho các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Trong suốt 30 năm chiến tranh từ năm 1945 đến năm 1975, trong khi chúng ta huy động lực lượng của toàn dân phục vụ cho hai cuộc kháng chiến với tinh thần tất cả cho tiền tuyến, tất cả để chiến thắng, thì trên thế giới, cuộc cách mạng KH-KT phát triển vùn vụt với vai trò tiên phong của khoa học. Những thành tựu khoa học kỳ diệu đi rất nhanh vào sản xuất và đời sống, tạo ra những tiến bộ vượt bậc trong kinh tế, làm thay đổi sâu sắc bộ mặt của xã hội.

Với trình độ còn rất thấp của nền kinh tế và KH-KT nước ta lúc bấy giờ, làm thế nào để phát triển nhanh, tiến lên trình độ cao, rút ngắn khoảng cách với các nước tiên tiến và với cả các nước đang phát triển trong khu vực là cả một vấn đề lớn. Không còn con đường nào khác là phải đi vào cuộc cách mạng KH-KT của thời đại một cách phù hợp với những điều kiện kinh tế, xã hội của nước ta.

Nhưng thế nào là cách mạng KH-KT và thực hiện như thế nào trong điều kiện cụ thể của đất nước? Anh Văn (chúng tôi gọi thân mật Phó Thủ tướng như vậy) đã dày công suy nghĩ và nghiên cứu vấn đề đó. Giữa năm 1976, Anh thành lập tại Bộ Quốc phòng một nhóm nghiên cứu về cách mạng KH-KT trên thế giới và ở nước ta. Anh trực tiếp làm Trưởng nhóm, cùng nghiên cứu và thảo luận với các thành viên khác trong nhóm. Anh bàn với anh Trần Quỳnh, lúc đó là Chủ nhiệm Ủy ban KH&KT Nhà nước, tổ chức Hội nghị cán bộ KH&KT toàn quốc lần thứ nhất để thảo luận rộng rãi về cách mạng KH-KT trên thế giới và đặc điểm, bước đi của cuộc cách mạng này ở nước ta. Trên cơ sở các kết quả của nhóm nghiên cứu trong Bộ Quốc phòng và kết quả của Hội nghị trên, Anh đã có một bản báo cáo về “Cách mạng KH-KT ở nước ta” tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV vào tháng 12.1976, ngay sau báo cáo quan trọng của Ban Chấp hành Trung ương do đồng chí Tổng Bí thư Lê Duẩn trình bày, nêu lên luận điểm về ba cuộc cách mạng, trong đó cách mạng KH-KT là then chốt.

Sang năm 1977, để hiểu thêm về cách mạng KH-KT trên thế giới, Anh đi thăm Liên Xô và Ba Lan để tìm hiểu về tình hình tại chỗ và tranh thủ những lời khuyên của lãnh đạo các nước đó đối với nước ta. Về tình hình trong nước, Anh lần lượt nghe các cán bộ KH&KT đầu ngành của các bộ, các viện nghiên cứu và trường đại học báo cáo về hoạt động KH&KT lúc bấy giờ, những thuận lợi và khó khăn trong công tác nghiên cứu... Anh đi thăm nhiều tỉnh ở Đồng bằng sông Hồng, Đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên để tìm hiểu tình hình phát triển kinh tế - xã hội và những yêu cầu của các địa phương đối với KH&KT.

Nhằm thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 khóa IV về nhiệm vụ phát triển vượt bậc nền nông nghiệp nước ta, anh Văn đã chỉ đạo Ủy ban KH&KT Nhà nước và Bộ Nông nghiệp tổ chức Hội nghị cán bộ KH&KT toàn quốc lần thứ hai vào tháng 3.1978 nhằm huy động đông đảo lực lượng cán bộ KH&KT của các Bộ Nông nghiệp, Thủy lợi, Thủy sản, Công nghiệp nặng… có liên quan đến sản xuất nông nghiệp, các trường đại học và Viện Khoa học Việt Nam tập trung và phối hợp lực lượng nhằm thực hiện thắng lợi Nghị quyết quan trọng của Trung ương và xây dựng một nền KH&KT nông nghiệp tiên tiến ở nước ta.

Kết quả của Hội nghị là đã nhận thức được một bước về vai trò, phương hướng, về nội dung chủ yếu của cách mạng KH-KT trong nông nghiệp ở nước ta, nhất trí về những nhiệm vụ chủ yếu đối với các yếu tố kỹ thuật trong sản xuất nông nghiệp, về những chương trình và kế hoạch cần tiến hành trong thời gian tới. Thành công của Hội nghị thật sự đã đánh dấu một bước phát triển mới cho các hoạt động KH&KT phục vụ sản xuất nông nghiệp ở nước ta.

Trong những năm tìm hiểu cách mạng KH-KT và tìm cách vận dụng từng bước cho phù hợp với điều kiện của nước ta, anh Văn luôn tâm niệm xây dựng cho được một văn kiện trình lên Bộ Chính trị để có nghị quyết lãnh đạo hoạt động KH&KT ở nước ta trong trào lưu cách mạng KH-KT thế giới.

Trong hai năm 1979 và 1980, Anh giao nhiệm vụ cho Ủy ban KH&KT Nhà nước, cho các cơ quan KH&KT của các bộ/ngành nghiên cứu xây dựng đề án cách mạng KH-KT của từng bộ/ngành và của cả nước. Trên cơ sở đó, với tất cả tâm huyết của mình, Anh trực tiếp chỉ đạo việc xây dựng dự thảo Nghị quyết của Bộ Chính trị về chính sách KH&KT. Sau khi xin ý kiến của từng Ủy viên Bộ Chính trị, bản dự thảo Nghị quyết đã hoàn thành và được trình lên Bộ Chính trị. Ngày 30.4.1981, đồng chí Tổng Bí thư Lê Duẩn thay mặt Bộ Chính trị đã ký Nghị quyết số 37 của Bộ Chính trị về chính sách KH&KT.

Chính sách KH&KT là một hệ thống các nhiệm vụ và mục tiêu, phương châm và nguyên tắc, một hệ thống các phương hướng phát triển lớn của khoa học tự nhiên, KHKT và khoa học xã hội nhằm thực hiện đường lối và những mục tiêu phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội trước mắt cũng như lâu dài. Chính sách cũng đề ra một loạt các biện pháp lớn về phát triển tiềm lực KH&KT, tăng cường hợp tác quốc tế, cải tiến tổ chức quản lý để đảm bảo hoàn thành tốt những phương hướng, nhiệm vụ KH&KT đã đề ra.

Các nội dung cơ bản của Nghị quyết đã được thể chế hóa bằng những văn bản pháp quy của Chính phủ, đáng lưu ý nhất là Quyết định số 175/CP về việc ký kết hợp đồng kinh tế với các cơ sở sản xuất và Nghị quyết số 51/HĐBT về việc mở rộng phạm vi hoạt động và quyền tự chủ của các cơ quan nghiên cứu - triển khai.

Việc áp dụng Nghị quyết số 37 của Bộ Chính trị, Quyết định số 175/CP và Nghị quyết số 51/HĐBT đã mở ra một trang mới cho các hoạt động KH&KT, tạo ra bộ mặt mới cho các cơ quan nghiên cứu - triển khai.

Trước kia, cơ quan nghiên cứu - triển khai được xem là cơ quan hành chính. Nhiệm vụ lúc đó chỉ là nhận kế hoạch nghiên cứu từ cơ quan quản lý cấp trên, tiến hành công tác nghiên cứu và khi có kết quả thì lại báo cáo lên cấp trên để có kế hoạch áp dụng. Nay các cơ quan nghiên cứu - triển khai được phép tiến hành 3 loại hoạt động KH&KT: Nghiên cứu khoa học - triển khai kỹ thuật; thực hiện các dịch vụ khoa học và dịch vụ kỹ thuật; tổ chức sản xuất những sản phẩm do nghiên cứu - triển khai tạo ra, nhưng chưa có điều kiện sản xuất đại trà trong công nghiệp để phục vụ các nhu cầu của xã hội. Trường đại học vừa là cơ sở giảng dạy, vừa là cơ sở nghiên cứu - triển khai. Các bộ môn giảng dạy phải trực tiếp tiến hành công tác nghiên cứu, đồng thời có thể tổ chức các trung tâm hoặc viện nghiên cứu chuyên đề hoặc liên ngành cần thiết để phát huy cao nhất tiềm năng chất xám to lớn của mình. Các cơ quan nghiên cứu - triển khai được thành lập 3 quỹ: Quỹ phát triển KH&KT, quỹ phúc lợi và quỹ khen thưởng từ thu nhập do ký kết các hợp đồng kinh tế, các nguồn thu hồi, bán các sản phẩm chế thử. Các cơ quan đó cũng được thực hiện chế độ tín dụng, được mở các tài khoản như các cơ sở sản xuất.

Trong lĩnh vực quản lý KH&KT, một chuyển biến rất cơ bản là đã thực hiện lần đầu tiên trong kế hoạch 5 năm 1981-1985 phương thức kế hoạch hóa theo các chương trình có mục tiêu, thực hiện không phải chỉ ở cấp nhà nước mà cả ở cấp bộ/ngành, các tỉnh/thành phố. Phương thức đó đã khắc phục được một phần quan trọng tình hình hoạt động KH&KT tự do tản mạn và kém hiệu quả trước đây. Trong từng thời kỳ 5 năm sau này, phương thức đó đều được cải tiến và tiếp tục được thực hiện cho đến ngày nay.

Mặc dù rất bận rộn với công việc hàng ngày, anh Văn luôn suy nghĩ về các vấn đề dài hạn như: Thúc đẩy thực hiện các chương trình điều tra cơ bản về điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên và điều kiện kinh tế - xã hội của các vùng lãnh thổ trọng yếu của đất nước, nhằm làm cơ sở cho việc phân vùng quy hoạch và phân bổ lực lượng sản xuất (như Tây Bắc, Tây Nguyên, Đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ, các vùng biển và thềm lục địa); chỉ đạo việc xây dựng dự báo và chiến lược KH&KT, làm cơ sở cho các kế hoạch 5 năm phát triển KH&KT và phát triển kinh tế - xã hội.

Giữa năm 1982, Anh giao nhiệm vụ cho Ủy ban KH&KT Nhà nước chủ trì nghiên cứu về phương pháp luận dự báo và chiến lược KH&KT, dựa trên những thành tựu và kinh nghiệm dự báo và chiến lược của Hội đồng tương trợ kinh tế và của một số nước trong Hội đồng như Liên Xô, Hungari, Bungari để vận dụng vào nước ta. Kết quả nghiên cứu là một tài liệu khoa học mang tên: “Hướng dẫn tạm thời về phương pháp xây dựng dự báo và chiến lược phát triển KH&KT cho giai đoạn 1986-2000”. Tháng 10.1983, Hội đồng Bộ trưởng đã ra Quyết định số 119/HĐBT thành lập Tiểu ban nghiên cứu chiến lược KH&KT do anh Văn làm Trưởng tiểu ban.

Anh tổ chức ra 23 nhóm chuyên đề tại các bộ/ngành để nghiên cứu chiến lược phát triển KH&KT về các chuyên đề đó, thành lập Văn phòng của Tiểu ban nghiên cứu chiến lược có tư cách pháp nhân đặt tại Ủy ban KH&KT Nhà nước để điều hòa, phối hợp hoạt động của các nhóm và nghiên cứu, tổng hợp xây dựng thành chiến lược chung. Anh dành khá nhiều thời gian chủ trì tất cả các phiên họp của Tiểu ban (thường mở rộng thành phần cho một số cán bộ đầu ngành về khoa học xã hội, khoa học tự nhiên và KHKT), tham gia hầu hết các hội thảo khoa học và trực tiếp chỉ đạo việc hình thành chiến lược KH&KT đến năm 2000 với một sự hứng thú thực sự.

Qua các phát biểu của Anh, nổi lên rất rõ tư tưởng chỉ đạo: Phải gắn rất chặt khoa học với kinh tế, kinh tế với khoa học, nhất thể hóa khoa học với kinh tế, kết hợp chặt chẽ khoa học xã hội với khoa học tự nhiên và KHKT, giảng dạy với nghiên cứu và sản xuất. Anh quan niệm, chiến lược KH&KT phải là một bộ phận hữu cơ và là cơ sở của chiến lược kinh tế - xã hội. Vì vậy, các vấn đề tổng hợp của nền kinh tế như chính sách công nghệ, chính sách tài nguyên và môi trường... phải được đặt ra trong chiến lược KH&KT và được giải quyết trên cơ sở khoa học. Về các hướng KH&KT ưu tiên, Anh cho rằng đối với nước ta, vừa phải cải tiến công nghệ phổ thông, vừa phải đi thẳng, đi nhanh vào các ngành công nghệ tiên tiến để hiện đại hóa nền kinh tế. Vấn đề là trong từng thời kỳ kế hoạch 5 năm, phải chọn cho được những lĩnh vực gì là quan trọng nhất, cấp bách nhất mà ta cần và có thể làm được với sự hợp tác quốc tế để đưa vào kế hoạch. Nhưng ưu tiên hàng đầu phải là khoa học quản lý và khoa học giáo dục, vì các hướng khoa học đó đáp ứng được những nhu cầu bức xúc nhất, cơ bản nhất của đời sống kinh tế - xã hội là nâng cao hiệu quả quản lý kinh tế, quản lý xã hội, quản lý KH&KT vốn đang còn nhiều yếu kém. Cần giáo dục, đào tạo con người vừa cách mạng, vừa khoa học, đào tạo con người xã hội chủ nghĩa để xây dựng chủ nghĩa xã hội - như lời dạy của Bác Hồ. Bản “Đề cương kiến nghị về chiến lược KH&KT đến năm 2000” đã được hình thành vào tháng 9.1985, công trình kéo dài 3 năm và thu hút hàng nghìn cán bộ khoa học tham gia.

Với quan điểm công tác dự báo và chiến lược phải là một hoạt động khoa học thường xuyên để từng thời kỳ có thể điều chỉnh nội dung của chiến lược cho phù hợp với sự biến động của tình hình trong và ngoài nước, năm 1987, Anh quyết định thành lập Trung tâm Nghiên cứu dự báo và chiến lược KH&KT (thay cho Văn phòng dự báo) trực thuộc Ủy ban KH&KT Nhà nước, và đến năm 1989 phát triển thành Viện Nghiên cứu dự báo và chiến lược KH&KT. Về sau kết hợp với Viện Quản lý Khoa học để hình thành Viện Chiến lược và chính sách KH&CN. Hiện nay, ngoài Bộ KH&CN, nhiều bộ/ngành có cơ quan nghiên cứu về chiến lược phát triển.

Tháng 12.1986, Đại hội lần thứ VI của Đảng đã đề ra đường lối đổi mới, đặt lên hàng đầu vấn đề giải phóng và phát triển lực lượng sản xuất đi đôi với hoàn thiện quan hệ sản xuất; phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, trong đó, kinh tế quốc doanh giữ vai trò chủ đạo; mở cửa hội nhập với nền kinh tế thế giới; chuyển từ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự quản lý của Nhà nước. Đồng thời, Đại hội cũng nêu lên sự bức bách phải làm cho khoa học thực sự trở thành một động lực to lớn đẩy nhanh quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Sau Đại hội, vấn đề quan tâm hàng đầu của anh Văn là làm thế nào để qua các đợt học tập Nghị quyết của Đại hội, qua các chủ trương, chính sách mới của Chính phủ, qua các bài viết, bài nói của mình, làm cho các cấp lãnh đạo và quản lý KH&KT, đội ngũ cán bộ KH&KT quán triệt sâu sắc những tư tưởng đó, thực sự đổi mới tư duy, phong cách, cơ chế quản lý, làm cho KH&KT thực sự là động lực thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển trong thời kỳ mới.

Tháng 8.1987, Hội đồng Bộ trưởng đã ban hành Quyết định số 134/HĐBT “Về một số biện pháp khuyến khích công tác KH&KT” nhằm tiếp tục nâng cao quyền chủ động của các cơ quan nghiên cứu - triển khai và các cơ sở sản xuất thuộc mọi thành phần kinh tế; ban hành và thực hiện các chính sách cụ thể để khắc phục các khó khăn lớn lúc bấy giờ trong các hoạt động nghiên cứu - triển khai và áp dụng tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất, đặc biệt là về mặt tài chính và vật tư kỹ thuật, nhất là các loại vật tư kỹ thuật phải nhập của nước ngoài.

Tháng 6.1988, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng đã ban hành Chỉ thị số 199/CT đề ra những nguyên tắc để sắp xếp lại và cải tiến quản lý các cơ quan nghiên cứu - triển khai. Chỉ thị nêu lên những nguyên tắc tổ chức và quản lý hết sức quan trọng và cơ bản trong tình hình mới, đó là: Hình thức tổ chức công tác nghiên cứu phải đa dạng, linh hoạt, phù hợp với tính năng động của nền sản xuất hàng hóa nhiều thành phần. Sản phẩm khoa học cũng mang tính chất hàng hóa, phải làm cho hàng hóa đó đáp ứng được yêu cầu của người tiêu dùng và nhanh chóng đến tay người tiêu dùng. Từng bước chuyển các cơ quan nghiên cứu ứng dụng và triển khai kỹ thuật sang hạch toán kinh tế và tự cấp vốn. Nhà nước sẽ không cấp kinh phí theo tổ chức và biên chế mà chỉ cấp theo nhiệm vụ khoa học được giao thông qua các hợp đồng; các cơ quan khoa học được tự chủ về tài chính, biên chế và chịu trách nhiệm vật chất về kết quả hoạt động của mình. Quỹ lương được xây dựng trên cơ sở thu nhập từ các hợp đồng với Nhà nước, với các cơ sở sản xuất và các địa phương. Tiền lương của cán bộ khoa học và nhân viên các cơ quan nghiên cứu phụ thuộc vào kết quả lao động của từng người, không hạn chế mức tối đa. Thực hiện dân chủ hóa và công khai hóa, chống mọi biểu hiện độc quyền trong hoạt động KH&KT. Thí điểm việc lựa chọn thủ trưởng các cơ quan khoa học bằng bầu cử dân chủ. Đối với các chương trình tiến bộ KH&KT, thực hiện việc tuyển chọn để giao các nhiệm vụ chủ nhiệm chương trình, chủ nhiệm đề tài cho những người có khả năng nhất.

Ngoài hoạt động nghiên cứu - triển khai, anh Văn cũng rất quan tâm đến phương thức hoạt động của các cơ quan dịch vụ khoa học, cần phải chuyển đổi như thế nào cho phù hợp với nền sản xuất hàng hóa nhiều thành phần, mở cửa hội nhập với nền kinh tế thế giới.

Tháng 9.1987, Ủy ban KH&KT Nhà nước đã tổ chức hội thảo quốc gia về chính sách thông tin KH&KT để kiểm điểm tình hình công tác thông tin trong thời gian qua, đề ra phương hướng trong thời gian tới cho phù hợp với yêu cầu đổi mới tư duy của Đại hội VI. Anh đến dự, phát biểu ý kiến và theo dõi toàn bộ diễn biến của hội thảo. Anh xác định: Trong nền kinh tế hàng hóa, sản phẩm KH&KT là hàng hóa đặc biệt, vì vậy, mục đích của thông tin không phải chỉ để biết mà là để làm, thông tin phải đưa đến hành động, đưa đến sản xuất. Thông tin KH&KT phải gắn thật chặt với thông tin kinh tế - xã hội. Tranh thủ thời cơ thuận lợi của chính sách mở cửa, hội nhập để tiếp thu đến mức cao nhất các thành tựu mới về KH&KT của thế giới nhằm hiện đại hóa nền kinh tế và phát triển tiềm lực KH&KT nước ta. Phương thức hoạt động thông tin phải đa dạng, linh hoạt, kết hợp thông tin phổ thông với thông tin hiện đại, điện tử hóa, tin học hóa hoạt động thông tin. Kết hợp hoạt động của các cơ quan thông tin chuyên trách với các cơ quan thông tin đại chúng để phổ cập các thông tin KH&KT đến rộng rãi nhân dân lao động. Về mặt tài chính, ngoài ngân sách nhà nước, các cơ quan thông tin KH&KT cần có cơ chế hợp đồng và cơ chế dịch vụ để tăng thêm nguồn lực cho công tác thông tin.

Trong công tác hợp tác quốc tế, Anh khuyến khích thành lập các viện nghiên cứu hỗn hợp tại Việt Nam giữa nước ta và các nước bạn. Anh thường nhắc nhở Ủy ban KH&KT Nhà nước cần ra sức tranh thủ sự giúp đỡ của các nước bạn và các tổ chức quốc tế, đặc biệt là Chương trình phát triển của Liên hợp quốc (UNDP), để tăng cường trang thiết bị cho các cơ quan khoa học của nước ta. Riêng trong tài khóa 1987-1991, chúng ta đã tranh thủ được của UNDP 35 dự án giá trị 30 triệu USD, trong đó có một số dự án đi vào các ngành công nghệ tiên tiến, khắc phục được một phần trình độ trang thiết bị lạc hậu của các phòng thí nghiệm nghiên cứu và giảng dạy của nước ta.

Về mặt lãnh đạo của Đảng, đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh giao cho anh Văn nhiệm vụ chuẩn bị cho Bộ Chính trị một dự thảo Nghị quyết về KH&CN trong thời kỳ đổi mới.

Với phong cách “tập hợp lực lượng” quen thuộc, trước một nhiệm vụ khoa học quan trọng, Anh đã dành nhiều thời gian để tổ chức các buổi trao đổi với các đồng chí lãnh đạo Ủy ban KH&KT Nhà nước, Bộ Đại học và trung học chuyên nghiệp, Viện Khoa học Việt Nam, Uỷban khoa học xã hội với các đồng chí Thứ trưởng phụ trách KH&KT của các bộ/ngành, với các cán bộ khoa học đầu ngành của các viện nghiên cứu và trường đại học. Đồng thời, Anh viết thư gửi cho 200 cán bộ chủ chốt của các cơ quan khoa học và quản lý khoa học trưng cầu ý kiến về việc đánh giá khả năng và trình độ công tác KH&KT của Việt Nam, về những nhận xét và kiến nghị đối với sự lãnh đạo và quản lý các hoạt động KH&KT. Có 188 thư trả lời với lời lẽ rất chân thành và tinh thần trách nhiệm cao đối với sự nghiệp KH&KT. Kết quả các cuộc trao đổi và các thư trả lời đã góp phần quan trọng hình thành các nội dung của dự thảo Nghị quyết.

Ngày 30.3.1991, Bộ Chính trị (khóa VI) đã ra Nghị quyết số 26 về “KH&CN trong thời kỳ đổi mới”, trong đó khẳng định: “KH&CN không chỉ là động lực phát triển kinh tế - xã hội mà còn là động lực quan trọng của công cuộc đổi mới toàn diện đất nước”.

Trong suốt 15 năm trên cương vị Phó Thủ tướng trực tiếp chỉ đạo công tác KH&KT, anh Văn cùng với Thường vụ Chính phủ luôn luôn chăm lo cho sự phát triển KH&KT nhằm vào các mục tiêu kinh tế - xã hội. Tác phong chỉ đạo của Anh rất năng động, sáng tạo. Anh đọc nhiều, nghe nhiều, đi thực tế nhiều. Anh rất chú trọng phương pháp làm việc tập thể. Những bài nói, bài viết của Anh đầy tính trí tuệ và nhiệt tình khoa học, có sức hấp dẫn cao. Những cống hiến của Anh cho sự nghiệp KH&KT về các mặt tư tưởng và tổ chức thật là to lớn và rất đáng trân trọng, tạo nên những nấc thang vững chắc cho sự phát triển đi lên của nền KH&CN nước ta.