Phát hiện, bồi dưỡng và sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội

1. Vai trò của nguồn nhân lực, nhân tài đối với phát triển xã hội

Xã hội phát triển phụ thuộc vào nhiều yếu tố; các yếu tố này quan hệ qua lại phức tạp, chằng chịt, nhưng bao giờ yếu tố con người cũng nổi lên là yếu tố hàng đầu, quan trọng nhất, có ý nghĩa quyết định thành công hay thất bại. Nói chính xác hơn, sự phát triển xã hội trước hết và trên hết, giữ vị trí hàng đầu vào có ý nghĩa quyết định chính là đội ngũ những người có năng lực, những người tài năng, được hiểu là có “cả hồng và chuyên” - những người hiền tài. Từ xa xưa trên văn bia ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám của nước ta, những người hiền tài đã được coi là nguyên khí của quốc gia, có liên quan đến sự tồn vong hưng thịnh của đất nước.

Có thể nói thời nào cũng vậy, ở nước ta cũng như ở các nước khác trên thế giới, chính nguồn nhân lực và nhân tài là nhân tố quyết định sự phát triển xã hội. Đây là một chân lý được thực tiễn lịch sử xã hội phát hiện, đúc kết, truyền bá và ngày càng được khẳng định, thừa nhận rộng rãi, thiết nghĩ, không cần phải chứng minh. Tuy nhiên, đó là nói về vị trí, tầm quan trọng và ý nghĩa của nguồn nhân lực, nhân tài đối với phát triển xã hội, còn về bản chất, cấu trúc của nhân lực, nhân tài, việc phát hiện, bồi dưỡng và sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội thì không phải đã rõ, mà vẫn rất cần được xem xét, nghiên cứu để đáp ứng những nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Hiện nay toàn Đảng, toàn dân ta đang tích cực thực hiện công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước với các chính sách mở cửa và hội nhập quốc tế. Đảng ta, Nhà nước ta cũng đã xác định rõ: xây dựng và phát triển nguồn nhân lực, nhân tài vừa là mục tiêu, vừa là động lực để thực hiện công cuộc cách mạng to lớn này đối với phát triển xã hội của nước ta. Như vậy, việc xem xét, nghiên cứu nguồn nhân lực, nhân tài để góp phần thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển xã hội nước ta là hoàn toàn cần thiết và có ỹ nghĩa cả khoa học lẫn thực tiễn rất to lớn.

2. Khái niệm nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội

Trong Đại từ điển Tiếng Việt (1999) “nhân lực” được hiểu là sức người trong sản xuất, “nhân tài” là người tài, còn “nguồn” là nơi bắt đầu phát sinh ra cái gì đó. Như vậy, nguồn nhân lực, theo nghĩa rộng, cần hiểu là toàn bộ những khả năng vật chất (sức khỏe) và tinh thần (tâm lý, ý thức…) của con người được dùng để cung cấp cho lao động làm phát triển xã hội; theo nghĩa hẹp và về mặt tâm lý học, đó là toàn bộ tri thức, hiểu biết, kỹ năng, kỹ xảo, trí tuệ, năng lực và cả tài năng của con người để phục vụ cho các hoạt động làm phát triển xã hội. Còn nguồn nhân tài được dùng để chỉ toàn bộ những tài năng, kể cả tài năng kiệt xuất - thiên tài của con người được huy động vào công cuộc xây dựng, phát triển xã hội. Còn nguồn nhân tài được dùng để chỉ toàn bộ những tài năng, kể cả tài năng kiệt xuất - thiên tài của con người được huy động vào công cuộc xây dựng, phát triển xã hội. Ở phạm vi một lĩnh vực, một ngành hay ở một địa phương, quốc gia đó và được dùng vào các hoạt động để làm phát triển lĩnh vực, ngành hay địa phương, quốc gia đó. Với quan niệm về nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội như vừa được trình bày, có mấy điểm dưới đây cần được đặc biệt lưu ý.

- Nói đến nguồn nhân lực thì không phải chỉ có cái tiềm năng tinh thần - tâm lý, mà còn cả cái tiềm năng vật lý - sinh học của con người. Cần quán triệt điều này để phục vụ cho việc giáo dục - đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển xã hội.

- Điều rất quan trọng trong nguồn nhân lực là sức mạnh tinh thần - tâm lý, bao gồm toàn bộ nhân cách con người, nhưng trực tiếp tác động vào thực tiễn, làm cho xã hội phát triển thì phải có kiến thức, có kỹ năng, kỹ xảo, năng lực và đặc biệt là tài năng. Như vậy, để tham gia vào phát triển xã hội thì ít nhất con người cũng phải có kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo hoạt động trong một lĩnh vực cụ thể, xác định. Điều này cần gắn với đào tạo trình độ ban đầu của nghề nghiệp. Còn để có thể chủ động làm việc trong một lĩnh vực hoạt động, có phần sáng tạo trong lĩnh vực đó thì phải có năng lực thật sự đối với lĩnh vực hoạt động đó, đặc biệt là tài năng. Đây là một điểm nữa của giáo dục nghề nghiệp trình độ cao và đây cũng là một yêu cầu gay gắt, phổ quát về nguồn nhân lực phục vụ cho sự phát triển xã hội dựa trên nền kinh tế tri thức.

- Năng lực, tri thức, kỹ năng, kỹ xảo là những vấn đề khác nhau, chúng không đồng nhất với nhau, nhưng có liên quan với nhau và có tác động qua lại với nhau, trong đó tri thức, kỹ năng, kỹ xảo là những thành phần tạo thành năng lực, còn năng lực thì lại giúp cho những cái đó được hình thành nhanh hơn và được thể hiện dễ hơn. Điều này cho thấy đào tạo nguồn nhân lực ở các trình độ nghề có liên quan và hỗ trợ cho nhau để phục vụ cho phát triển xã hội.

- Trong nguồn nhân lực, nhân tài có ba khái niệm rất phổ quát không phải chỉ ở góc độ tâm lý học, mà ở cả góc độ kinh tế - xã hội; đó là năng lực, tài năng và thiên tài. Chúng có chung một tính chất nổi bật là tính sáng tạo trong thực hiện hoạt động. Đây được hiểu là ba trình độ khác nhau của năng lực: Năng lực là trình độ đầu tiên thực hiện hoạt động, được đặc trưng bởi việc bao giờ cũng gắn với hoạt động cụ thể và được thể hiện ở sự dễ dàng, nhanh chóng thực hiện hoạt động hơn người, có tính sáng tạo và mang lại hiệu quả cao. Tài năng là trình độ thực hiện hoạt động cao hơn hẳn năng lực, có một chất lượng đặc biệt, mang tính sáng tạo rất cao, mà còn vượt cả thời đại, đi trước tương lai. Có ý kiến có lý khi cho rằng tài năng và thiên tài khác nhau ở chỗ tài năng giải quyết các nhiệm vụ do thời đại mình đặt ra, còn thiên tài giải quyết cả nhiệm vụ của thời đại tiếp đến. Ở đây cần thấy năng lực và tài năng có quan hệ rất chặt với sự phân công lao động và giáo dục, là sản phẩm của sự phân công lao động và giáo dục (K.Marx, F.Engels, 1980), còn thiên tài thì căn bản là do tố chất và sự rèn luyện đặc biệt của cá nhân, đến nay vẫn nằm ngoài tầm của giáo dục. Cần tính đến tất cả những điểm này để thấy cái nào cần làm và có thể làm trong giáo dục nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

- Điểm nữa muốn nói trong các khái niệm năng lực, tài năng và thiên tài là chúng đều gắn với một khái niệm rất căn bản là năng khiếu. Tất cả các nhà chuyên môn tâm lý học, dù thuộc trường phái nào, mang quan điểm nào và ở thời đại nào cũng đều thống nhất ở chỗ năng khiếu là những tố chất bẩm sinh, vừa mang đặc điểm giải phẫu sinh lý, đặc biệt của não, vừa có đặc điểm tâm lý của cá thể, cá nhân. Còn năng khiếu có phải là sản phẩm của di truyền không thì vẫn còn là điều đã và đang được tranh cãi, nhiều khi rất quyết liệt với những mục đích chính trị xã hội rất khác nhau và có ý nghĩa nhân văn cũng rất khác nhau. Một điểm nữa cũng được các nhà chuyên môn thống nhất thừa nhận rằng năng khiếu là cơ sở của cả bộ ba năng lực, tài năng và thiên tài, đặc biệt là đối với tài năng và nhất là đối với thiên tài. Điều này càng đúng khi quan niệm như các nhà tâm lý học Đức K.L. Heller, E.A.Harry (1995) rằng ai cũng có năng khiếu, nhưng năng khiếu trội (munchen) thì không phải ai cũng có. Nói đến năng khiếu là muốn nói đến năng khiếu trội này. Đây là một cơ sở cần tính đến để giáo dục - đào tạo nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

Có thể những điểm nêu trên chưa phải là tất cả trong khái niệm nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội, nhưng chắc chắn đó là những điểm căn bản nhất, những điểm cốt lõi về lý luận nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội. Những điểm này là một trong những cơ sở quan trọng nhất để giải quyết vấn đề phát hiện, bồi dưỡng, sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội và đưa ra giải pháp về phát hiện, bồi dưỡng, sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

3. Phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội

Thực tế cho thấy rất rõ công tác phát hiện và bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội là vấn đề quan tâm của mọi thời đại; đây là một yêu cầu sống còn của phát triển xã hội. Trong thời đại chúng ta, yêu cầu này được Đảng, Hồ Chủ Tịch và Nhà nước ta thể hiện rất rõ trong các văn kiện, văn bản về giáo dục, đào tạo con người xây dựng chế độ xã hội mới, đặc biệt trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước hiện nay với mục đích dân giầu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh. Trong các văn kiện, văn bản này nổi lên điểm căn bản là cần đào tạo ra những con người có đức, có tài, cả hồng và chuyên với một chỉ dẫn rất quan trọng là cần phát hiện, bồi dưỡng thế hệ trẻ ngay từ khi còn ở trên ghế nhà trường, không được bỏ sót, bỏ quên và càng sớm càng tốt. Như vậy, đây là một định hướng mang tính phương pháp luận rất đúng đắn và cũng hoàn toàn có tính khoa học cao. Theo hướng này từ những năm sáu mươi thế kỷ trước ở nhà trường miền Bắc nước ta và sau năm bẩy nhăm trên phạm vi cả nước đã có tổ chức các cuộc thi học sinh giỏi về toán, về văn và muộn hơn một chút, về ngoại ngữ và về một số các môn học khác; đồng thời đã hình thành nên ở phổ thông và ở một số trường đại học các lớp, các khối và các trường chuyên về toán, văn, ngoại ngữ và về một số các môn học khác. Ở đây năng khiếu rất được quan tâm phát hiện và tích cực bồi dưỡng. Rõ ràng đây là một hướng đi đúng để sớm phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, tạo nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội và trên thực tế đã có được những thành tựu rất đáng kể. Hướng này càng ngày càng có bài bản và có thực chất khoa học hơn, rất cần tiếp tục phát huy, phát triển, đồng thời kết hợp chặt chẽ với các giải pháp phân luồng ở giáo dục phổ thông, chú trọng phát triển đào tạo nghề bài bản và đặc biệt quan tâm đến đào tạo nguồn nhân lực, tài năng chất lượng cao ở bậc giáo dục đại học và sau đại học.

Như vậy, điểm mấu chốt của phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội là phải phát hiện, bồi dưỡng chính năng khiếu của trẻ, càng sớm càng tốt. Ở đây, có thể nêu ra mấy điểm sau về phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

- Nguồn nhân lực cho phát triển xã hội là rất lớn, được phân ra thành rất nhiều thang bậc cấp độ, trình độ khác nhau, ứng với những công việc thực tế của các lĩnh vực lao động xã hội. Do đó công tác phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực cho phát triển xã hội phải toàn diện, đa dạng, đáp ứng tất cả các công việc, các lĩnh vực lao động xã hội ở mọi trình độ, cả đơn giản và phức tạp, cả thấp và cao.

- Vì ai cũng có năng khiếu (không phải là năng khiếu cao) nên việc phát hiện, tuyển chọn nguồn nhân lực có tay nghề đơn giản cho phát triển xã hội không cần đặt ra, mà chỉ cần chăm lo dạy dỗ cho có chất lượng ở các trường phổ thông và sau đó có đào tạo tay nghề thật căn bản.

- Phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực có tay nghề cao, có năng lực làm việc cho phát triển xã hội cần phải được tiến hành theo hướng phát hiện, bồi dưỡng năng khiếu cao và được đào tạo nghề nghiệp chuyên môn có chất lượng cao. Đây phải được coi là trọng tâm của công tác phát hiện, bồi dưỡng và đào tạo nguồn nhân lực cho phát triển xã hội.

- Phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân tài cho phát triển xã hội phải được quan tâm đặc biệt và phải theo hướng năng khiếu cao và có chọn lọc kỹ thuật lưỡng, nhiều lần và được chăm lo đào tạo đặc biệt. Đây chính là nguồn tài năng cho phát triển đỉnh cao, mũi nhọn và đi trước của xã hội.

4. Sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội

Phát hiện, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài là để sử dụng, nói theo ngôn ngữ thường dùng bây giờ là vấn đề đầu ra. Trong yếu tố con người cho phát triển xã hội, đây là một khâu không kém phần quan trọng và phức tạp, nếu không nói là hơn, so với các khâu trước.

Sử dụng nguồn nhân lực không chỉ là để làm gì, mà hơn thế, là phải làm như thế nào, phải làm những gì để kích thích người được sử dụng có đóng góp nhiều nhất cho phát triển xã hội. Rõ ràng rất khác với phát hiện và bồi dưỡng, ở những khâu này, con người hiểu rất rõ là chưa thể có đóng góp được gì cho xã hội, mà còn phải phấn đấu, rèn luyện hết mình mới mong có được một trình độ xác định để có một chỗ làm việc phù hợp sau này; còn ở khâu sử dụng nguồn nhân lực, thì con người biết là mình đã có được ưu thế mà xã hội rất cần, họ có thể có những đóng góp nhất định cho phát triển xã hội, họ cần và xã hội cũng cần bố trí cho họ việc làm đúng trình độ và đi kèm theo đó là họ được đãi ngộ ra sao, mà tâm lý thì ai cũng muốn được đãi ngộ tốt nhất về những gì mình làm được. Cho nên trong nội dung sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội có hàng loạt các điểm cần được tính đến. Dưới đây xin nêu một số những điểm cụ thể đó.

- Sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài theo đúng trình độ với công việc, đúng chuyên môn đòi hỏi; phải lấy yêu cầu của công việc, ngành nghề, lĩnh vực để sử dụng nhân lực có trình độ tương ứng, tránh hạ thấp yêu cầu công việc để phù hợp trình độ người mình muốn dùng, theo kiểu gọt chân cho vừa giầy. Đây là điểm đầu tiên, rất căn bản và cũng rất khó, hay xẩy ra sai trái, lệch lạc và thường nẩy sinh tiêu cực trong sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

- Có chính sách rõ ràng về sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài và phải được thực hiện đúng, nghiêm. Sử dụng phải đi đôi với đãi ngộ, tức cần cả chính sách về đãi ngộ, đảm bảo để người được sử dụng yên tâm làm việc được giao, không cần phải đi làm thêm, làm ngoài mới đủ để sống.

- Không chỉ có chính sách, mà cần có cả luật và chế tài hợp lý, đủ mạnh để ngăn chặn và xử lý những sai trái, tránh những lệch lạc trong sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

- có chế độ khuyến khích, động viên cả về tinh thần lẫn vật chất đối với nguồn nhân lực, nhân tài đáp ứng tốt yêu cầu công việc được giao.

- Trong sử dụng có chính sách ưu tiên cho người có thực tài, tạo điều kiện thuận lợi để họ phát huy tài năng, được đãi ngộ xứng đáng với đóng góp họ có.

- Sớm phát hiện những tồn tại, lệch lạc và tác hại của việc sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài không hợp lý để có giải pháp khắc phục những tình trạng sau:

+ Ở nơi này, lĩnh vực kia, ngành nọ, có dư thừa nhân lực, nhà tuyển dụng tha hồ chọn lựa, người được tuyển dụng dễ dãi đến mức bố trí làm trái nghề cũng được, làm gì cũng được, trong khi đó ở nơi khác, lĩnh vực khác, ngành khác lại quá thiếu nhân lực, phải đi thuê, đi mời mà vẫn rất khó khăn.

+ Người có trình độ cao hơn, được đào tạo chính quy, thủ khoa lại không được tuyển dụng, mà lại dùng người có trình độ thấp hơn, được đào tạo tại chức thôi, chất lượng trung bình vẫn tốt.

+ Người có trình độ cao bỏ cơ quan Nhà nước, sang lĩnh vực liên doanh với nước ngoài, sang lĩnh vực tư nhân, thậm chí ra nước ngoài làm việc, mà ta gọi là hiện tượng chảy máu chất xám và v.v…

- Tìm ra các nguyên nhân, lý do của những tồn tại, thiếu sót trong sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội và sớm có giải pháp khắc phục.

- Có quy hoạch nhân lực chung và cho từng ngành nghề, từng lĩnh vực chuyên môn, từng khu vực địa hành chính và ở những mốc thời gian khác nhau.

- Học tập và áp dụng cách làm tiên tiến về sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội của những nước phát triển trong khu vực và trên thế giới vào nước ta.

5. Một số giải pháp về phát hiện, bồi dưỡng và sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội

Ở trên khi nói về nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội đã động chạm đến vấn đề giải pháp, song đó là giải pháp cục bộ, xét ở từng mặt được đề cập đến; ở đây xin nêu những giải pháp tổng thể, trong quan hệ giải quyết cả ba mặt phát hiện, bồi dưỡng và sử dụng nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội. Các giải pháp này trước hết cần đáp ứng một số yêu cầu chung như phải gắn với mục tiêu phát triển chung của đất nước và mục tiêu phát triển của từng ngành nghề, từng khu vực và ở từng mốc thời gian cụ thể, phải đáp ứng được đòi hỏi biến động của nền kinh tế thị trường và nền kinh tế tri thức và phải hướng đến hòa nhập với khu vực và thế giới. Với tinh thần như vậy, dưới đây xin đề xuất một số giải pháp cụ thể về vấn đề nguồn nhân lực, nhân tài cho phát triển xã hội.

- Nâng cao sức khỏe thể lực, nền tảng sinh học của nguồn nhân lực, nhân tài bằng cách tạo công ăn, việc làm để tiếp thu kiến thức khoa học, kỹ thuật, được bồi dưỡng và đào tạo về chuyên môn, nghiệp vụ dưới nhiều hình thức giáo dục.

- Thực hiện tốt công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông, mở rộng hệ thống trường lớp đào tạo nghề các trình độ khác nhau phù hợp với bản thân người học và hình thức đa dạng của thị trường lao động xã hội.

- Thực hiện xã hội hóa giáo dục, khai thác mọi tiềm năng của xã hội vào đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực có tay nghề kỹ thuật cho địa phương, cho vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn.

- Sớm phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu cho học sinh ở trường phổ thông, tiếp tục chọn lọc và đào tạo chất lượng cao ở bậc đại học và sau đại học để có đội ngũ nhân lực, nhân tài đáp ứng được những yêu cầu phát triển đỉnh cao, mũi nhọn của phát triển xã hội, ngang tầm khu vực và quốc tế.

- Có chính sách phát triển giáo dục trên cơ sở tổng kết, đánh giá thực tiễn giáo dục hiện nay của nước nhà và học tập các mô hình giáo dục tiên tiến của khu vực và thế giới.

- Có chính sách sử dụng và đãi ngộ hợp lý, đảm bảo kích thích được đóng góp và sáng tạo của nhân lực, nhân tài tham gia phát triển xã hội.