Nguyễn Tài Cẩn, nhà học giả “bất yếm, bất quyện”

Năm 2000, ông là nhà ngôn ngữ học đầu tiên ở nước ta được phong tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Vào dịp ấy, Đại học Quốc gia Hà Nội tặng ông một chiếc đĩa sứ lớn màu trắng, trên mặt có in bốn chữ Hán viết tay bằng men lam: Bất yếm, bất quyện (rút ngắn lời Khổng Tử trong Luận Ngữ: Học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện - Học không biết chán, dạy người không biết mỏi). Thật đúng với tư chất thầy Cẩn!

GS Nguyễn Tài Cẩn và TS Đào Thái Tôn tại Hà Nội, năm 2004

Đổi mới nhận thức việt ngữ học

Phải nói rằng, cho đến những năm 1960 - và đến cả hôm nay - không ít người viết sách ngữ pháp tiếng Việt không xuất phát từ văn, thơ và câu nói tự nhiên của người Việt để phân tích, khái quát, tìm ra quy tắc ngữ pháp. Trái lại, họ đơn giản đem bộ khung ngữ pháp tiếng nước ngoài - chủ yếu là tiếng các nước châu Âu - "đóng đinh bắt vít" vào tiếng Việt, rồi "phán" rằng câu nói hồn nhiên của các em học sinh "chiếc lá này xanh" cần phải chữa lại thành "chiếc lá này là xanh" cho đúng với cách viết "cette feuille est verte" trong tiếng Pháp, hoặc "this leaf is green" trong tiếng Anh!

Nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo có lý khi cảnh báo: Những câu theo kiểu "Dự án này được tài trợ bởi UNICEF" là tiếng Việt... "bồi"! Bởi lẽ cứ trượt theo cái đà đó thì sẽ có lúc một anh chàng người Việt nói "Anh được yêu bởi em"!

Cuốn sách đầu tiên của Nguyễn Tài Cẩn mở ra hướng mới cho việc nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt, một ngôn ngữ đơn lập, khác với các thứ tiếng châu Âu.

Soi rọi ngọn nguồn cách đọc Hán - Việt

Một công trình khác của Nguyễn Tài Cẩn gây tiếng vang trong giới ngôn ngữ học Việt Nam và nước ngoài là cuốn “Nguồn gốc và quá trình hình thành cách đọc Hán - Việt”, in năm 1979.

Không chỉ các nhà ngôn ngữ học Việt Nam và Trung Quốc, mà cả giới Đông phương học quốc tế cũng chú ý đến cách đọc Hán - Việt, bởi vì muốn nghiên cứu tiếng Hán trung đại, nghiên cứu cách đọc chữ Hán ở Nhật Bản theo Go-On (Ngô âm) hay theo Kan-On (Hán âm) hay cách đọc chữ Hán ở Triều Tiên theo cách đọc Hán - Triều, đều rất cần sự so sánh, viện dẫn cách đọc Hán - Việt, từ đó lắm khi có thể rút ra những kiến giải bất ngờ, lý thú.

Cách đọc Hán - Việt hiện nay chính là bắt nguồn từ cách đọc chữ Hán đời nhà Đường ở kinh đô Trường An, từ hệ thống ngữ âm tiếng Hán được dạy lần cuối cùng ở Giao Châu trước khi Việt Nam giành được độc lập vào thế kỷ 10. Từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 20, cách đọc Hán - Việt phát triển theo quỹ đạo phát triển của tiếng Việt, không còn lệ thuộc vào những gì biến đổi trong ngữ âm tiếng Hán ở bên kia biên giới. Lớp từ Hán - Việt ngày càng lọt sâu vào kho từ vựng tiếng Việt, những nét xa lạ về mặt ngữ âm mất dần, và rồi trở thành một bộ phận khăng khít, chứ không phải được "cấy ghép" vào hệ thống Việt ngữ.

Đọc hàng vạn trang sách của các nhà Đông phương học bằng các thứ chữ Hán, Nôm, Quốc ngữ, Anh, Pháp, Đức, Nga, Nhật, v.v... về vấn đề liên quan, đưa ra thêm những luận cứ mới, những kiến giải riêng, Nguyễn Tài Cẩn đã soi rọi đến tận ngọn nguồn cách đọc Hán - Việt, một cách đọc giúp người Việt Nam dễ dàng tiếp nhận tinh hoa văn hoá Hán - nền văn hoá lớn nhất phương Đông - mà không bị "Hán hoá".

Giáo sư A. G. Haudricourt, một bậc thầy trong ngành ngôn ngữ học thế giới, đánh giá cao công trình của Nguyễn Tài Cẩn, và giao cho người học trò của mình là nữ tiến sĩ Barbara Niedeer dịch ra tiếng Pháp, để phổ biến rộng hơn trên thế giới.

Công trình đầy đủ nhất về ngữ âm tiếng Việt

Khảo sát kỹ lưỡng một số văn bản Kiều Nôm cổ, Nguyễn Tài Cẩn phát hiện vết tích kỵ huý thời Lê - Trịnh. Điều đó chứng tỏ Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều vào thời kỳ Tây Sơn, trong "mười năm gió bụi", chứ không phải sau khi đi sứ Trung Quốc trở về.

Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn thường được mời đến giảng dạy tại nhiều trường đại học lớn ở Nga, Pháp, Mỹ, Nhật Bản...

Hàm Châu

Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn kết hôn với nữ nghiên cứu sinh người Nga Nona Stankyevitch khi ông đang giảng dạy tiếng Việt tại Đại học Tổng hợp Leningrad. Nona theo chồng về Việt Nam, giảng dạy tiếng Việt tại khoa ngữ văn Đại học Tổng hợp Hà Nội. Bà trở thành tiến sĩ, rồi giáo sư Việt ngữ học, vừa nuôi con vừa giảng dạy và nghiên cứu tại Đại học Tổng hợp Hà Nội, theo trường sơ tán lên Đại Từ, Thái Nguyên, cùng các giáo sư, cán bộ trong khoa ngữ văn nếm trải những tháng năm nhà tranh, vách liếp, đèn dầu, gạo phiếu, cơm độn... Nona Stankyevitch giảng về lý thuyết dịch, loại hình học, viết sách về ngữ pháp tiếng Việt, nghiên cứu về lịch sử ngữ pháp tiếng Việt, v.v... Bà cùng chồng dịch Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và một số tác phẩm văn học Việt Nam ra tiếng Nga.

“NGƯỜI NGỐN SÁCH”

Tiến sĩ Vũ Đức Nghiệu kể một mẩu chuyện. Dạo ấy, anh đang giảng dạy tại Đại học Cornell (New York, Mỹ) thì được giáo sư G. Diffloth, một nhà ngôn ngữ học nổi tiếng thế giới, gọi điện cho biết: "Ông bà Cẩn sang rồi đấy! Đang ở Fairvew, số điện thoại...".

Ngay hôm sau, giáo sư Nguyễn Tài Cẩn đã bảo anh Nghiệu dẫn ông đến thư viện Orlin của trường. Ở đây có một kho sách về Đông Nam Á thật tuyệt vời. Bước xuống tầng hầm, vào gian để sách chữ Hán, trông thấy cuốn Ngọc thiên..., cuốn sách miêu tả phương ngữ miền nam Trung Quốc, giáo sư Cẩn đứng lặng người hồi lâu, như kẻ gặp cố nhân trong mộng, rồi nói với anh Nghiệu:

- Phải chi hơn mười năm trước mà tôi có trong tay cuốn sách này!

- Ta mượn về sao chụp, thầy nhé!

Vợ chồng giáo sư Cẩn mới chân ướt chân ráo đến New York, chưa lấy được thẻ thư viện. Anh Nghiệu bèn dùng thẻ của mình mượn sách cho thầy và cô Nona Stankyevitch. Ngay lập tức, một chồng sách tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nga, tiếng Hán được ôm lên, làm thủ tục mượn về. Trong gần hai tháng trời, cứ bốn ngày một lần, anh Nghiệu lại mượn sách hộ thầy, cô như thế. Hai người thi nhau "ngốn" hết cuốn này đến cuốn khác! Cô Nona người Nga, nhưng cũng như thầy Cẩn, là giáo sư Việt ngữ học tại Đại học Quốc gia Hà Nội. Nhìn danh mục các cuốn sách mượn tại thư viện Orlin trong những ngày tháng ấy, chị Lisa, một sinh viên Mỹ, ngạc nhiên hỏi anh Nghiệu: "Anh nghiên cứu gì mà hồi này đọc lắm thế? Mà lại đọc nhiều thứ tiếng cùng một lúc? Kinh khủng quá!". Lisa đâu có biết số sách ấy chỉ là do anh Nghiệu ký tên mượn hộ thầy Cẩn và cô Nona mà thôi.

Đầu những năm 1970, ở Hà Nội, chưa có máy photocopy. Ông bà Nguyễn Tài Cẩn nhận được bản thảo cuốn Từ điển chữ Nôm, theo kế hoạch, phải ba năm sau mới xuất bản. Đợi ba năm nữa, quá lâu! Để có tài liệu dùng ngay, hai người chia nhau chép tay tập bản thảo dày cộp của cuốn từ điển!

Cũng vì chưa có máy sao chụp, trước đó, ông bà đã chép tay Từ điển Việt - Bồ - La của Alexandre de Rhodes xuất bản tại Rome năm 1651.

Biết chuyện này, một nhà nghiên cứu trẻ thốt lên: "Nghe hãi quá!".

Nguồn: sgtt.com.vn 26/9/06