Khi làm khoa học kiểu “ăn xổi”

Từ phản ánh của báo chí, tôi không thể hình dung ra trách nhiệm của cơ quan tham gia đánh giá tác động môi trường, các vị lãnh đạo hữu trách và cả ê kíp tham gia ở đâu. Đặc biệt, khi đã bị phát hiện sự gian dối, khó có thể biện minh thì vị lãnh đạo đại diện nhóm trực tiếp lập báo cáo lý giải một cách tỉnh rụi “do năng lực hạn chế về trình độ, chưa chín muồi trong chuyên môn, nhận thức”.

Trong bài viết này tôi hoàn toàn không có ý muốn “thêm dầu vào lửa” vì sức nóng của bài viết “Lật tẩy báo cáo đánh giá tác động môi trường” hay “Báo cáo đánh giá tác động môi trường chỉ là bản sao chép” đăng tải trước đó, đã lan tỏa đến đông đảo bạn đọc và nhiều người cũng đã trực tiếp biểu hiện thái độ trước những thông tin gây sốc ấy. Nhưng, việc đòi hỏi về cách làm có trách nhiệm hơn với công tác đánh giá tác động môi trường để từ đó triệt tiêu ngay những tư tưởng ăn xổi thì luôn cần thiết.

Bước vào địa hạt bảo tồn gần 15 năm qua, chúng tôi đã trực tiếp tham gia đánh giá nhiều công trình trọng điểm, như: dự án nhiệt điện Vũng Áng (Hà Tĩnh), dự án nhiệt điện Mông Dương II (Quảng Ninh), dự án truyền tải điện hạ Sê San – Tung Streng (Campuchia) và còn nhiều dự án khác... Với trải nghiệm của một chuyên gia về động vật hoang dã, tôi nghiệm ra, để đánh giá tác động môi trường một dự án hay một công trình nào đó liên quan đến môi trường, đời sống dân sinh thì cũng cần phải có nhiều cơ quan, ban ngành có liên quan vì môi trường là khoa học đa ngành. Chẳng hạn, riêng về động vật hoang dã (chim, thú, lưỡng cư và bò sát) trong hợp phần sinh thái cũng phải cần ba chuyên gia riêng biệt.

Tuy nhiên, một số khu vực rừng thứ sinh không thuộc vào các khu vực bảo vệ, như: vườn quốc gia, khu bảo tồn thì cũng có thể ghép ba chuyên môn này lại thành một. Tất nhiên, chuyên gia này phải có sự am hiểu về động vật hoang dã và môi trường sinh thái. Như vậy là phải hơn cả chục người ở các cơ quan khác nhau đánh giá theo những hợp phần khác nhau để khảo sát, thu thập và hoàn tất đánh giá các dữ liệu của báo cáo đánh giá tác động môi trường…

Số tiền để thực hiện dự án đánh giá tác động môi trường hai dự án thủy điện Đồng Nai 6 và Đồng Nai 6A là 420 triệu đồng (chúng tôi không phủ nhận rằng công sức, chất xám nào cũng đo được bằng tiền) chứng tỏ kinh phí để làm việc và phải làm nghiêm túc, là không eo hẹp chút nào. Chỉ tiếc là cơ quan tham gia đánh giá tác động thiếu nhiều thứ không nên thiếu: trình độ, cái tâm và tầm với công việc mình được giao.

Chỉ cần làm một thống kê nho nhỏ, có thể thấy số tiền ấy “dư giả” mức nào: Nhóm khảo sát chỉ có ba người trong bảy ngày (cho là thực sự làm việc, không bị lạc rừng) dùng số tiền đó cho việc thuê xe hai cầu, ăn ở, vài ngày để viết báo cáo (mà ở đây lại chép và đạo báo cáo từ khu vực khác); mua bản đồ các tỉ lệ khác nhau; chung chi ngược lại cho đối tác vài chục phần trăm (giả sử có như vậy để có được hợp đồng cơ quan đánh giá) thì số tiền vẫn còn khá nhiều.

Kiếm tiền từ công tác đánh giá tác động môi trường quá dễ dàng; hay có phải số tiền này đã làm cho cơ quan đánh giá tác động môi trường hoa mắt nên quên mất vai trò, nhiệm vụ và trách nhiệm của mình? Bảy ngày thực địa, mất cả ba ngày lạc rừng, trong khi không có sự giám sát của cơ quan hữu trách quản lý rừng thì làm gì còn sức để thu được dữ liệu để đánh giá mà không phải sao chép và “đạo văn”?!

Báo cáo theo kiểu này được gửi lên cấp trên, khi đọc cấp trên cùng thấy không có gì bị tác động và ảnh hưởng nên có lẽ mới phán một câu đầy tự tin: “Anh em báo cáo đâu thấy gì”. Có lẽ, cũng vì cấp dưới báo “không thấy gì” bất thường trong những chuyến khảo sát “cưỡi ngựa xem hoa” nên sông vẫn bị chặt khúc, rừng đầu nguồn vẫn bị tàn phá không kiểm soát… Và đáng tiếc, hệ lụy từ cung cách làm việc cẩu thả ấy không hế nhỏ: lũ lụt triền miên đến hẹn lại lên, người dân sống dưới mỗi đập thủy điện luôn canh cánh nỗi bất an khi mùa mưa đến…

Một người dân bình thường sống ở vùng đệm của mỗi vườn quốc gia hay khu vực bảo vệ khác, chỉ cần chặt cây xanh, bẫy con thú nhỏ thì đã bị cho là xâm phạm đến tài nguyên rừng, bị phạt hoặc bị tù tùy thuộc vào mức độ xâm hại. Một tổ chức khoa học hay cá nhân cố tình làm sai lệch dữ liệu đánh giá trong báo cáo đánh giá tác động có nguy cơ làm mất hàng trăm hecta rừng trong vườn quốc gia thì nên xử như thế nào cho đúng? Có thể coi là tội phạm môi trường không?

Ăn quen, nhịn không quen trong trường hợp này lại rơi vào những người làm khoa học và lại “ăn” cả vào vườn quốc gia. Thật đáng tiếc. Những mảng rừng còn lại của quốc gia 20 mươi năm về trước đã được báo cáo là “lốm đốm như da báo rồi”, với cung cách làm việc như vậy thì tương lai gần, liệu còn rừng? Khu dự trữ sinh quyển, vườn quốc gia và các khu vực được bảo vệ khác là thành lũy cuối cùng để bảo tồn nguyên vị những giống loài sinh học của quốc gia và quốc tế, là nguyên khí xanh của mỗi đất nước. Vì lý do kinh tế hay nhu cầu điện năng, ít nhiều phải hi sinh một phần “nguyên khí” đó. Nhưng, thiết nghĩ làm gì thì cũng phải tính toán, đong đếm hết sức chi ly, cẩn thận để không gây ra hệ luỵ, mà thế hệ tương lai phải gánh chịu; cách làm khoa học ăn xổi lại càng không được diễn ra. Đây chính là hành động có trách nhiệm chung của những ai có lương tâm và trách nhiệm, vì tương lai.

Những kiểu làm vừa đá bóng vừa thổi còi vừa qua sẽ góp phần không những làm suy giảm nguyên khí xanh của quốc gia mà còn làm nản chí những nỗ lực của các nhà bảo tồn, các tổ chức bảo tồn trong nước cũng như quốc tế vì thiên nhiên xanh của Việt Nam .