Dự án khai thác bauxite ở Đăk Nông – Cơ hội cho địa phương thoát nghèo

Tác động và ảnh hưởng chủ yếu của dự án khai thác và chế biến quặng bauxite

Đối với sản xuất nông nghiệp

Hiện nay, năng suất cà phê bình quân ở Đăk Nông là 18,92 tạ/ha; riêng năng suất cà phê bình quân ở 5 huyện, thị có phân bố quặng bauxite ở Đăk Nông chỉ đạt 17,17 tạ/ha, còn năng suất bình quân của các vườn cà phê nằm ngay trên các mỏ bauxite còn thấp hơn nhiều. Thậm chí trên các vùng có hàm lượng quặng bauxite cao như Tuy Đức, Đăk Song, Quảng Sơn không có cây gì mọc lên được ngoài cây cỏ dại. Thời Pháp thuộc, các chủ đồn điền người Pháp đã trồng cà phê ở vùng Bup-sơ-rê (xã Đăk som, huyện Đăk Glong ngày nay) nhưng không thành công, phải bỏ cuộc. Sau năm 1975, nhiều vùng cao su của Công ty Cao su Đăk Lăk, Lâm trường Thuận An và các doanh nghiệp khác trồng ở Tuy Đức, Quảng Sơn, Đăk Song… kéo dài hơn chục năm cũng không lấy được mủ.

Đất dành cho phát triển công nghiệp bauxite gồm có: Đất nông nghiệp bị chiếm dụng vĩnh viễn, là đất để xây dựng các công trình công nghiệp; Đất khai thác mỏ chỉ bị chiếm dụng thời hạn ngắn và hoàn trả sau khai thác, hoàn thổ. Đối với đất nông nghiệp, bị chiếm dụng vĩnh viễn cho quy mô dự án khoảng 1 triệu tấn Alumina/năm trong một vòng đời dự án 50 năm gồm: Mặt bằng nhà máy tuyển quặng 150ha; Nhà máy Alumia 150 ha; Các công trình phụ trợ khác như hồ chứa nước, bãi thải 500ha; Diện tích định canh, định cư 300ha tổng cộng khoảng 1.100ha. Giả định rằng Đăk Nông có phát triển công nghiệp bauxite đến mức tối đa như quy hoạch thì tổng diện tích đất nông nghiệp bị chiếm dụng vĩnh viễn cũng không quá 10.000ha, tương đương khoảng 1,53% tổng diện tích tự nhiên của tỉnh.

Đối với đất khai thác, tổng diện tích 9 mỏ đã được nghiên cứu đưa vào hồ sơ xin cấp phép thăm dò ở tỉnh Đăk Nông là 160.510ha, chiếm 24,6% diện tích tự nhiên của tỉnh. Trong đó, diện tích chứa các thân quặng đã được xác định là 52.200ha, chiếm 8,6% diện tích tự nhiên của tỉnh. Diện tích có chứa thân quặng này đã loại trừ vùng cấm, tạm thời cấm hoạt động khoáng sản theo quy định của pháp luật về khoáng sản gồm: Đất an ninh, quốc phòng, đất tôn giáo, đất di sản văn hóa; Các thị xã, thị trấn, thị tứ; Rừng đặc dụng, rừng phòng hộ; Các công trình hạ tầng kỹ thuật. Giả định rằng nếu Đăk Nông phát triển công nghiệp bauxite đến mức tối đa 10 triệu tấn Alumina/năm như dự kiến quy hoạch thì mỗi năm cần chiếm dụng tạm thời khoảng 1.000ha. Sau một vài năm khai thác, sẽ hoàn trả lại diện tích khai thác cho mục tiêu nông nghiệp. Như vậy, diện tích nông nghiệp của tỉnh thường xuyên bị chiếm dụng để khai thác mỏ cũng chỉ vài ngàn ha.

Với quy mô và phương thức chiếm dụng của cả 2 loại đất bị chiếm dụng vĩnh viễn và đất sử dụng có thời hạn như vậy, diện tích đất nông nghiệp bị loại khỏi mục tiêu nông nghiệp vĩnh viễn chỉ trên dưới 12.000ha, chiếm 5,2% tổng diện tích đất nông nghiệp của tỉnh (228.544ha).

Từ những số liệu trên, thấy rằng việc phát triển công nghiệp bauxite ở Đăk Nông có ảnh hưởng đến quy mô diện tích đất nông nghiệp nhưng lợi ích to lớn mà ngành công nghiệp bauxite mang lại thì tổn thất nông nghiệp đó là chính đáng.

Đối với dân cư, bản sắc văn hóa

Phải thừa nhận rằng, ảnh hưởng từ khai thác và chế biến bauxite mà các nhà khoa học quan ngại là có, nhưng ảnh hưởng tới mức nào và ảnh hưởng theo hướng nào thì cần phải đánh giá chặt chẽ hơn. Không thể chỉ dự báo có ảnh hưởng là dừng công việc lại. Trong thực tế ở Đăk Nông, việc phát triển công nghiệp bauxite ảnh hưởng không đáng kể đến trật tự phân bổ dân cư đã hình thành vì khi khoanh định vùng cấm và tạm thời loại trừ các thị xã, thị trấn, thị tứ; Các công trình hạ tầng kỹ thuật quan trọng, các khu vực đất đai phục vụ an ninh, quốc phòng và đất đai phục vụ hoạt động văn hóa tín ngưỡng. Mặt khác, với sự phân bố tự nhiên của các quặng bauxite ở Đăk Nông là từ đỉnh đồi đến giữa sườn đồi là phổ biến, còn các khu dân cư nông thôn phổ biến là hình thành ở các thung lũng, độ dốc thấp thuận tiện cho việc sản xuất nông nghiệp, trong đó, nếu có ảnh hưởng sẽ không đáng kể. Hơn nữa, khai thác ở vị trí nào là Nhà nước quyết định, khi lập dự án, thiết kế khai thác sẽ xem xét loại trừ các khu dân cư ra nếu có ảnh hưởng xấu.

Vấn đề bảo vệ bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số bản địa là chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước đã có từ lâu. Tỉnh Đăk Nông đã làm việc này khá tốt, như xây dựng cho mỗi buôn, bon một nhà văn hóa cộng đồng để người dân có nơi thực hiện các hoạt động văn hóa của buôn làng; Khôi phục các hoạt động cồng, chiêng và đào tạo huấn luyện nghệ nhân là người dân tộc thiểu số để hoạt động và giữ gìn các lễ hội văn hóa; Sưu tầm, phục hồi và bảo tồn các di sản văn hóa vật thể, phi vật thể của các dân tộc thiểu số… Nhưng mặt khác, chúng ta cũng thấy rằng, sự phát triển văn hóa của một số dân tộc là một dòng chảy liên tục bao hàm cả 3 quá trình: Kế thừa cái cũ tích cực, tiếp thu bổ sung cái mới tiến bộ, và thải loại cái cũ lạc hậu. Khi xã hội phát triển, đời sống kinh tế và văn hóa của bà con dân tộc được nâng lên thì việc một dân tộc nào đó mai một dần một tập quán, một thói quen nào đó không còn phù hợp, thì cũng là điều tự nhiên, là điều phù hợp với quy luật, việc đó đã diễn ra lâu nay và đang tiếp tục diễn ra như vậy.

Đối với an ninh chính trị

Đăk Nông là một tỉnh có đường biên giới với Vương quốc Campuchia dài 130km, có 32% dân số là đồng bào các dân tộc thiểu số và vẫn đang còn tiềm ẩn các yếu tố mất ổn định chính trị. Do đó, việc tổ chức phát triển công nghiệp bauxite theo phương thức nào, chọn chủ đầu tư, chọn lựa đối tác nước ngoài ra sao, đều phải tính kỹ đến lợi ích an ninh lâu dài của đất nước.

Rõ ràng, ai cũng biết công nghiệp bauxite là một lĩnh vực rất mới mẻ với Việt Nam . Ta chỉ có nguồn tài nguyên nhưng ta không có hoặc có không đáng kể các nhân tố khác như tài chính, thị trường, nhân lực, công nghệ, kỹ năng quản lý… Như vậy, muốn biến tiềm năng bauxite thành nguồn lực phát triển của đất nước, không có cách nào khác là kêu gọi hợp tác đầu tư với các nước có những điều kiện mà ta không có. Tỉnh Đăk Nông đã tiếp xúc và làm việc với trên 30 đoàn của các tổ chức kinh tế ở nhiều nước trên thế giới như Mỹ, Anh, Canada, Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Úc, Nga… đến tìm hiểu và bày tỏ nguyện vọng muốn tham gia các dự án công nghiệp bauxite ở Đăk Nông. Điều đó chứng tỏ rằng nguồn bauxite ở Đăk Nông có ý nghĩa kinh tế khá rõ ràng và các nước trên thế giới đều quan tâm đến lợi ích của họ có thể có ở Đăk Nông. Từ tình hình trên cho thấy ngoài yếu tố tài chính, kỹ thuật và hiệu quả của từng dự án, việc lựa chọn các đối tác nước ngoài phải tạo ra được sự đan xen lợi ích của các bên liên quan nhằm tạo ra sự cạnh tranh lẫn nhau giữa các đối tác và ít nhất phải có từ 2 đối tác lớn có công nghệ tiên tiến của nước ngoài.

Mặt khác, chúng ta cũng phải tự nâng cao năng lực, vị trí của nhân tố nội lực để đến lúc đủ sức làm thông qua việc đầu tư của doanh nghiệ Việt Nam . Với suy nghĩ đó, lãnh đạo tỉnh thấy sự lựa chọn phương thức đầu tư cũng như lựa chọn đối tác nước ngoài của Bộ Chính trị và Chính phủ trong thời gian vừa qua là sự lựa chọn phù hợp với lợi ích của Đăk Nông cũng như của đất nước.

Kiến nghị

Việc phát triển công nghiệp khai thác, chế biến quặng bauxite phải theo định hướng phát triển bền vững, ổn định chính trị, giữ vững văn hóa bản địa, đời sống nhân dân được nâng cao. Vì vậy, các cấp, các ngành và chính quyền địa phương cần phải xác định rõ các yêu cầu tác động để có cơ chế, chính sách, biện pháp phù hợp.

Về các vấn đề chính trị, xã hội: Phải kết hợp hài hòa các lợi ích này, có giải pháp để tính toán đến biện pháp hóa giải các mâu thuẫn ngay từ khi mới phát sinh.

Làm cho người dân hòa nhập với sự phát triển: chú ý đến chính sách đào tạo lao động (ưu tiên cho người mất đất đai sản xuất và người bị ảnh hưởng trước); có cổ phiếu ưu đãi cho người dân.

Có chương trình kiểm soát chặt chẽ quá trình khai thác, tiến độ khai thác từng giai đoạn, xác định rõ nguồn lực, có chính sách riêng về quản lý và quy hoạch sử dụng đất sau khai thác.

Có chương trình kiểm soát chặt chẽ quản lý môi trường; Chương trình nghiên cứu khoa học về xã hội một cách đầy đủ, chính xác. Đề nghị Bộ Tài nguyên và Môi trường có quy trình hướng dẫn và phối hợp với địa phương để giám sát chặt chẽ các vấn đề về bảo vệ môi trường liên quan trong quá trình triển khai các dự án khai thác và chế biến quặng bauxite tại Đăk Nông và Tây Nguyên theo các Báo cáo đánh giá tác động môi trường của các dự án được cấp có thẩm quyền phê duyệt.

Xác định rõ lộ trình phát triển công nghiệp khai thác, chế biến quặng bauxite; Thực hiện dự án Almunia Nhân Cơ - Đăk Nông và Tân Rai - Lâm Đồng làm thí điểm để đúc rút kinh nghiệm.

Nhằm ổn định tâm lý, tình cảm và quyền lợi của người nông dân đang sản xuất trong vùng khai thác quặng, đề nghị Trung ương cho phép thực hiện cơ chế doanh nghiệp công nghiệp khai thác quặng thuê đất có thời hạn của nông dân để tiến hành khai thác, hoàn thổ và trả lại đất cho nông dân thay vì Nhà nước thu hồi đất, đền bù cho nông dân và cho doanh nghiệp khai thác thuê lại, như quy định tại Luật Khoáng sản. Và để đảm bảo công bằng, hài hòa lợi ích của cả 2 bên, giao cho chính quyền cấp tỉnh hàng năm căn cứ vào mức thu nhập thực tế của từng loại cây trồng mà công bố giá cho thuê đất.

Tỉnh Đăk Nông có nhiều cán bộ đã có dịp thăm quan các nhà máy sản xuất Almunia, các nhà máy điện phân nhôm và các mỏ bauxite ở Vân Nam, Quảng Tây của Trung Quốc và ở Tây Úc. Vậy thì tại sao ở các nơi đó làm được còn ở Đăk Nông không làm được? Thậm chí ở Tây Úc họ được Unesco khen thưởng vì đã tạo ra môi trường tốt hơn sau khai thác mỏ bauxite.

Sản phẩm alumina đã được sản xuất ra phục vụ cho nhu cầu con người cách đây hơn 100 năm và hiện nay mỗi năm trên thế giới sản xuất trên 70 triệu tấn alumina với biết bao nhiêu tiến bộ kỹ thuật mới. Lãnh đạo tỉnh Đăk Nông biết mình phải có trách nhiệm với tương lai con cháu và cũng hiểu con đường phát triển công nghiệp bauxite không phải là quá dễ dàng. Nhưng nếu không dũng cảm và quyết tâm làm thì sẽ không bao giờ phát huy được lợi thế về tài nguyên của tỉnh, cũng như của đất nước, và như vậy một tiềm năng lớn sẽ không được huy động vào sự nghiệp phát triển chung. Nhân dân Đăk Nông đặt niềm hy vọng to lớn vào việc đánh thức tiềm năng bauxite để phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, để tương lai không xa Đăk Nông thoát khỏi tình trạng của một tỉnh nghèo khó.