Cổng làng nay đâu?

Nhà Văn hóa Hà Đông (Hà Tây) đã có lần trưng bày 84 bức ảnh Cổng làng để minh chứng cho nét đẹp cổ kính rêu phong, đặc trưng văn hóa đồng bằng Bắc bộ còn sót lại với bao ký ức sâu lắng trong lòng người. 84 cái cổng xưa ấy, nhắc nhở về lịch sử và truyền thống đang bị phai mờ dần trong đời sống hiện đại.

Đua chen những cổng chào thay cho cổng làng

Để khoe cái sự học đòi và cái nghèo nàn, lười nhác về tư duy, đây đó đã đua nhau xây những cổng chào ở ngay đầu thôn, đầu xã. Có những cổng chào to đến mức khó tưởng tưởng nổi như ở một làng thuộc huyện Đan Phượng (Hà Tây). Hơn nữa, vì ở ngay sát chân đê, nên nó càng thêm chướng mắt. Vốn liếng để dựng nó có thể thừa thãi để tập trung xây một cái cổng làng thực sự với cấu trúc văn hóa mang âm hưởng dân gian êm đềm.

Đến xã Bắc Biên (Gia Lâm - Hà Nội) cũng vậy, mới đây bà con cũng chưng hửng vì cái cổng chào rỗng ruễnh, ngơ ngác trước con đường làng nhỏ bé. Đúng không thể gọi là cổng làng được. Lẽ ra cổng làng xưa còn có cả cánh cửa, có thể bằng gỗ, bằng tre và thường trổ về hướng Đông Nam , gió mát và nơi chào đón mặt trời mọc. Cánh cửa ấy mở ra mỗi sớm để đón vào làng những phúc lộc và những niềm vui. Với những cái cổng chào thô kệch như thế còn đâu vẻ văn hóa tâm linh đã ghi sâu vào xương tủy và tâm hồn người nông dân bình dị.

Có người cho rằng trong các làng quê đã mọc lên nhiều nhà cao tầng, hơn nữa đời sống kinh tế đã phát triển mạnh mẽ, cái cổng làng nhỏ bé ngày xưa ấy, bít kín lối đi của những chiếc xe máy, ô tô, và họ thấy chẳng cần nó nữa. Theo họ, cái cổng làng ấy, thậm chí cả cái cổng chào đầy tốn kém kia cũng nên vứt bỏ. Nhiều làng đã thực hiện đúng như thế, không có cổng làng, không cả cổng chào và thay vào đó là một con đường trống trải bụi mù mỗi khi có làn xe qua lại. Lại có làng còn thay cổng làng, cổng chào bằng chiếc "barie" để thu tiền khách qua đường. Nhất là vào các ngày lễ hội thì cây tre chắn ngang là một thái độ rất thị trường thay cho một sự rung rinh của hàng rễ cây rủ xuống cổng làng xưa cũ.

Giờ đây thật hiếm có những làng có hai cổng như xưa, cổng trước, cổng sau của làng. Đầu làng cuối làng không còn trật tự và những quy ước rạch ròi như xưa. Cổng tiền để đón những niềm vui sinh sôi trong lao động và hạnh phúc, còn cổng hậu là tiễn đưa những vướng bận buồn rầu của người đời. Tất nhiên cũng còn nhiều làng còn giữ được những cổng làng đẹp như Ninh Hiệp, Đông Ngạc, Làng Sủi (Hà Nội), Đường Lâm (Hà Tây), Thổ Hà (Bắc Ninh)... Nhưng đó cũng là những hình ảnh hiếm hoi còn đọng lại trong tâm trí du khách. Dường như nhiều cổng làng đã bị chôn vùi vào dĩ vãng. Tất nhiên, đây đó nhiều làng, nhiều xã cũng đã xây những cổng làng mới. Có làng, có thôn xây cổng to lắm nhưng nhiều làng thì mất hẳn. Họ xin được tài trợ nhưng để tập trung xây trụ sở Ủy ban thật sang trọng, thật bề thế để khoe với thiên hạ và đã quên bẵng đi rằng bao đời nay cái cổng làng mới là cửa ngõ tinh thần đời sống cây lúa, là nhịp đập của thời gian và là cái hồn cốt của lũy tre, mái ngói, hàng cau. Ngày nay, những con đường vào làng thường cứ trống huếch trống hoác, đơn điệu và vô cảm. Chẳng còn phân biệt đâu là đầu làng cuối làng nữa. Thấy thương cho những lũy tre, thấy buồn cho những câu hát và thấy tủi cho những lá cờ ngày hội, ngày lễ, vì thiếu vắng những cổng làng để làm điểm tựa cho dấu tích đời sống.

Cần xây những cổng làng mới mang nét đẹp xưa

Đừng đổ cho cơ chế thị trường và tốc độ đô thị hóa nông thôn mà bỏ đi những cổng làng quen thuộc. Cố giáo sư Từ Chi qua không gian văn hóa làng, thì cho rằng cổng làng có vị trí quan trọng trong đời sống thực và đời sống tâm linh của con người. Ông nói thế bởi lẽ, dù có đô thị hóa đến đâu, làng vẫn là làng, không thể là phố, nghĩa là các ngôi nhà cao tầng hay biệt thự vẫn ở trong phạm vi của làng thì chúng càng trở nên dấu ấn thẩm mỹ cao hơn nếu thông qua một cổng làng đậm sắc thái cổ phong với những đường cong của mái cổng và những hoa văn xứng đáng đúng tầm của làng văn hóa. Rất nhiều làng hiện nay được công nhận danh hiệu Làng Văn hóa, nhưng các địa chỉ này lại bỏ qua nét văn hóa cổng làng mà chỉ xây một cổng chào đơn giản với cái bảng viết vài chữ để cho có mà thôi. Ấy là chưa nói, có cổng làng còn vi phạm hành lang giới hạn đê của Nhà nước.

Lẽ dĩ nhiên giờ đây để xây những cổng làng cho phù hợp với hệ thống giao thông mới và những phương tiện giao thông mới, mỗi làng cần có những bản thiết kế phù hợp với địa phương mình. Có thể thấy, một số nơi xây cổng làng mới đạt được những yếu tố này, nhưng một số làng lại xây tựa như cổng chùa làm nhiều người ngỡ ngàng.

Lại nhớ, có lần Chủ tịch Tập đoàn Microsoft Bill Gates đến xóm Tư, thôn Dương Sơn, xã Tam Sơn (Từ Sơn - Bắc Ninh) để thăm và khơi dậy dự án cung cấp máy tính giá rẻ đã phải ngạc nhiên với cổng làng cổ ở đây và cuộc họp báo đã diễn ra ở ngay cổng làng. Vậy đấy, dấu ấn cổng làng đã được ghi thêm những nét đẹp của cuộc sống mới và chúng trở nên có ý nghĩa biết bao, đúng như xưa các cụ nói: Cổng làng là lời chào là nơi đón những điều hay lẽ phải như cơn gió mát tràn vào thôn xóm.

Bên cạnh cây đa, giếng nước, đình chùa, cổng làng bao giờ cũng có dấu ấn nổi bật như một lời chào thành thật nhất của từng người với sự đổi thay của vạn vật, là tình cảm hồ hởi của dân làng với du khách đến thăm. Và bao giờ cũng vậy, khi đến làng mọi người thường dừng chân tại cổng làng và trầm trồ với những nét đẹp bí ẩn và đầy hấp dẫn của mỗi miền quê. Và họ yêu nơi đây bắt đầu từ những câu chuyện cổ được ẩn giấu bao đời nay. Và khi cánh cổng được mở ra, những tiếng cót két của những thớ gỗ ấm áp vang lên, họ lắng nghe những dư âm mơ màng cùng tiếng rì rào của luỹ tre và tiếng chim ríu rít đón chào...