Bauxit Tây Nguyên cái nhìn cận cảnh

Điều này cho thấy sự tính toán và cân nhắc hết sức kỹ lưỡng của Bộ Chính trị trong việc quy hoạch, khai thác bauxit tại Tây Nguyên. Có mặt tại Tây Nguyên, chúng tôi đã có cái nhìn cận cảnh về việc này.

Những lời tâm huyết

Tây Nguyên bây giờ đang vào mùa mưa. Mưa quất ràn rạt vào mặt người, mưa xối xả trên những vạt đồi lúp xúp càphê và cỏ dại. Giở tấm bản đồ không ảnh (chụp từ trên máy bay) địa hình một số tỉnh như Lâm Đồng, Đắc Nông, Đắc Lắc... cho nhóm nhà báo xem, anh cán bộ địa chất đi theo đoàn chỉ vào những vùng xanh thẫm trên bản đồ và khẳng định đó là những vùng còn rừng, còn những vùng có màu bờn bợt như màu cỏ úa là vùng đồi trọc hoặc chưa được phủ xanh.

Nếu đem so sánh tấm bản đồ địa hình của Tây Nguyên chụp năm 2008 với tấm bản đồ chụp hơn 10 năm trước thì mới thấy thật là xót xa, khi những vùng bờn bợt như màu cỏ úa cứ loang rộng ra trên bản đồ và lớn hơn rất nhiều vùng có màu xanh thẫm.

Lúc này, tôi mới giật mình nhớ lại lời bộc bạch của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng với các nhà báo tại cuộc họp báo đầu năm 2009. Thủ tướng nói: "Nước ta có tài nguyên như gỗ trên rừng, dầu khí dưới đất, nhưng khai thác nhiều cũng sẽ hết, trong khi đó Tây Nguyên có trữ lượng tới 8 tỉ tấn bauxit để sản xuất nhôm. Việc khai thác bauxit Tây Nguyên là một chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước và đã được nêu trong Nghị quyết Đại hội X của Đảng. Bộ Chính trị đã ba lần nghe, kết luận và ra Nghị quyết về phát triển bauxit Tây Nguyên.

Vì lẽ đó, Chính phủ đã phê duyệt một quy hoạch về bauxit Tây Nguyên với tinh thần là phát triển hiệu quả, bền vững, xây dựng Tây Nguyên giàu và đẹp. Về những lo ngại tác động tiêu cực, các đồng chí tin rằng trong điều kiện khoa học kỹ thuật hiện nay, cùng với những nhận biết của Chính phủ thì hoàn toàn có thể thực hiện đúng nghị quyết của Đảng là khai thác hiệu quả, làm ra bauxit, làm ra nhôm, nhưng vẫn bảo đảm được môi trường, bảo đảm sự phát triển bền vững, bảo đảm an ninh chính trị của đất nước".

Lời tâm sự của người đứng đầu Chính phủ tại một cuộc họp báo mang tầm cỡ quốc gia đã cho thấy sự trăn trở, cân nhắc, tính toán kỹ lưỡng hết sức có trách nhiệm của Đảng, Chính phủ với Tây Nguyên, với đất nước cả về mặt tích cực và lường trước những vấn đề tiêu cực có thể nảy sinh trong vấn đề khai thác bauxit ở Tây Nguyên.

Tây Nguyên chuyển động

Tại dự án bauxit Nhân Cơ, cả một trảng đồi gần 100ha tại xã Nhân Cơ, huyện Đăk R"Lấp (Đắc Nông) đã được san phẳng để làm mặt bằng cho nhà máy tuyển, chế biến, tinh luyện quặng bauxit ra thành alumin. Hơn 200 công nhân của Cty cổ phần alumin Nhân Cơ - TKV đang làm việc ngày đêm để kịp tiến độ bàn giao mặt bằng cho phía đối tác lắp đặt thiết bị.

Một bộ phận khác đang làm nốt các thủ tục cần thiết để tuyển dụng gần 1.000 lao động địa phương đưa ra nước ngoài đào tạo hoặc gửi tới Trường Cao đẳng Nghề công nghiệp Việt Bắc -TKV để kịp về phục vụ nhà máy tinh luyện quặng dự kiến cho ra lò những sản phẩm đầu tiên vào năm 2011.

Ông Phạm Đình Tuấn - Chủ tịch huyện Đăk R"Lấp dẫn chúng tôi đi xem những ngọn đồi trơ trọi mọc toàn cỏ hoang, đỏ ối thân quặng nằm trong dự án khai thác - cho biết: "Hầu hết những nơi có hàm lượng quặng bauxit lớn thì cây cối phát triển rất kém vì không có chất mùn, có những quả đồi bauxit gần như lộ thiên, nằm dưới lớp đất mặt chưa đầy 30cm nên không thể canh tác được. Nơi nào quặng sâu dưới 1m thì người dân còn canh tác được, nhưng năng suất cây trồng cũng rất kém, cụ thể càphê chỉ đạt năng suất lúc cao nhất 2,1 tấn/ha, chỉ bằng 1/2 năng suất ở những nơi khác, nếu trừ chi phí may lắm thì đủ ăn. Vì lẽ đó, người dân mặc dù có đất nhưng vẫn luôn luôn đói và có nhiều người đành bỏ hoang đất".

Đại tá Bùi Quang Tiến - TGĐ Cty cổ phần alumin Nhân Cơ - ôm một tập bản đồ mặt cắt địa hình thân quặng ra hiện trường để chỉ cho chúng tôi cấu trúc vỉa quặng bauxit. Ông Tiến nói: "Vỉa quặng bauxit có độ dày trung bình từ 2-10m có cấu trúc dàn đều trên bề mặt các ngọn đồi với độ sâu dưới lớp đất mặt từ 0,2-1,5m chứ không nằm theo vỉa như vỉa than. Vì vậy công nghệ khai thác hết sức đơn giản là chỉ việc gạt lớp đất mặt phía trên để bóc lấy quặng. Sau khi bóc hết lớp quặng, người ta có thể dễ dàng gạt lại lớp đất màu lên trên để hoàn thổ cho dân có thể canh tác trở lại, lúc này lớp đất màu đã được xới xáo kỹ nên có thể đem lại năng suất cây trồng cao hơn".

Cũng theo sự tính toán của ông Tiến thì với công suất thiết kế 600.000 tấn alumin/năm cho Nhà máy alumin Nhân Cơ và với trữ lượng quặng như vậy thì nhà máy chạy có chạy hết công suất mỗi năm dự án cũng chỉ có thể khai thác được trong phạm vi 50ha. Với diện tích chiếm đất như vậy, theo ông Phạm Đình Tuấn - Chủ tịch UBND huyện Đăk R"Lấp - thì mỗi năm cùng lắm chỉ 1-2 hộ phải nhường đất cho dự án và việc đền bù cho người dân hầu như không vướng trở ngại gì. Cũng theo ông Tiến thì mặc dù đền bù cho người dân bị thu hồi đất để lấy quặng, nhưng sau khi bóc quặng xong, dự án sẽ trả lại đất cho dân canh tác. Như vậy, trên thực tế người dân chỉ bị tạm dừng canh tác trên mảnh đất ấy trong vòng 1 năm mà thôi.

Với tốc độ còn nhanh hơn ở Nhân Cơ, một số hạng mục hạ tầng của tổ hợp nhôm, alumin Tân Rai (Lâm Đồng) đã hoàn thành xong phần nền móng. Nhà thầu Chalieco đang huy động tới gần 1.000 công nhân làm việc cả 3 ca để kịp lắp đặt thiết bị, máy móc bàn giao theo đúng hợp đồng cho phía ViệtNamvận hành nhà máy trong năm 2010.

Có thể nói với 2 dự án bauxit ở Tân Rai và Nhân Cơ, Tây Nguyên bắt đầu chuyển động, mà nói theo cách nói của Chủ tịch UBND huyện Đăk R"Lấp, là nó sẽ kéo theo sự phát triển kinh tế của cả một vùng đất lâu nay vẫn ngủ yên.

Cần một cơ chế giám sát chặt chẽ

Khai thác bauxit có thể gây ra ô nhiễm môi trường - đó là điều không thể phủ nhận. Tuy nhiên, việc hạn chế tình trạng gây ô nhiễm như thế nào mới là điều đáng để quan tâm. Đối diện với vấn đề này, trước khi trình Chính phủ phê duyệt dự án bauxit Nhân Cơ, Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) đã trình Chính phủ phương án khai thác quặng tại Đắc Nông sau đó chuyển bằng đường ống xuống cảng biển Bình Thuận để chế biến nhằm giảm thiểu ô nhiễm cho Tây Nguyên, nhưng đã không được Tỉnh uỷ, UBND tỉnh Đắc Nông và Thủ tướng chấp thuận, bởi như vậy không tạo ra sức bật kinh tế cho địa phương.

Chính phủ chỉ chấp thuận dự án khi đặt nhà máy chế biến tại địa phương. Chính vì lẽ đó, vấn đề được quan tâm nhiều nhất là việc xử lý bùn đỏ - chất thải sau khi tách alumin ra từ quặng bauxit để làm sao không gây ô nhiễm (dạng quặng đuôi - bauxite residue) bao gồm các oxýt kim loại không hoà tan trong kiềm của quặng bauxit (như sắt - Fe2O3, titan, silic - SiO2, mangan - MgO2,...) và một lượng xút dư thừa dưới dạng dung dịch (Na2CO3).

Theo báo cáo của TKV trình Chính phủ và đã được chấp thuận thì phương pháp xử lý bùn đỏ là công nghệ đang được thế giới áp dụng, là dạng thải ướt sau đó được chuyển bằng đường ống đến hồ chứa được thiết kế chống thấm bằng vật liệu địa kỹ thuật với bờ đập vững chắc và hệ thống bơm nước tuần hoàn để tháo khô hồ và tái sử dụng nước và lượng xút dư thừa vì giá xút rất đắt. Bùn đỏ sau khi khô tự nhiên được san ủi thành từng lớp, sau đó phủ một lớp đất màu lên trên và trồng cây để tái tạo giá trị thổ nhưỡng. Vì vậy chỉ cần diện tích hơn 300ha hồ chứa, có thể đủ cho cả đời dự án công suất 600.000 tấn alumin/năm.

Đối với nguồn nước cho nhà máy tuyển quặng cũng vậy, với lượng mưa Tây Nguyên, người ta chỉ cần chặn một thung lũng là có thể thừa nước cho nhà máy tuyển quặng mà không cần lấy thêm nước ở bất cứ con suối, mạch ngầm nào của Tây Nguyên.

Về lý thuyết là thế, khoa học là thế, nhưng thực tế thực hiện như thế nào thì đó là một vấn đề cần phải được giám sát kỹ, bởi lẽ trong quá trình thi công chống thấm hồ bùn đỏ, nếu sơ suất ở một khâu sẽ có thể không còn cơ hội để sửa chữa, nước xút thừa từ dự án sẽ thấm ra môi trường xung quanh gây ô nhiễm mà không thể cứu vãn được. Việc hoàn thổ cũng vậy, nếu như không có sự giám sát chặt chẽ, đơn vị thi công sau khi khai thác hết lớp quặng, nhưng lại không chịu hoàn thổ mà cứ để mặc cho mưa gió xói lở thì việc đất Tây Nguyên bạc màu, rửa trôi và một thảm họa môi trường sẽ là điều không tránh khỏi. Bởi vậy, vấn đề ở đây là trách nhiệm lớn của hệ thống giám sát, quản lý.