Bài học quý từ mô hình thử nghiệm

Khắc phục vướng mắc 
Nhìn lại những thử nghiệm, mô hình đã áp dụng, nhiều người đứng đầu nghiên cứu khoa học (NCKH) của các trường đều công nhận, chính áp lực tự chủ đã tạo nên một môi trường năng động cần thiết cho những người làm khoa học. Khi tự chủ, các tổ chức buộc phải chủ động xây dựng kế hoạch hợp lý và kiên trì nỗ lực thực hiện, luôn biết tiết kiệm, chú trọng tính hiệu quả trong việc mua sắm, khai thác sử dụng các nguồn lực. Chính vì vậy, qua tiến trình tự chủ, các viện, trung tâm nghiên cứu từng bước tích lũy được hệ thống trang thiết bị tương đối hiện đại so với các nước trong khu vực. Tiến trình tự chủ cũng tạo động lực để các tổ chức tiến hành hoạt động nghiên cứu một cách thực chất, chủ động xây dựng đội ngũ giàu năng lực, tự tạo cơ chế hoạt động linh hoạt, phù hợp với tính đặc thù của hoạt động KH&CN. Tính tự chủ cũng gắn liền với tính độc lập cần có đối với các tổ chức khoa học; ví dụ như các trung tâm, phòng thí nghiệm có thể tiến hành phân tích và trực tiếp đưa ra kết luận chuyên môn mang tính độc lập theo yêu cầu của người dân và các doanh nghiệp. 

Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam Trần Văn Viên cho biết: Môi trường tự chủ tạo ra nguồn kinh phí hỗ trợ các nhà khoa học trẻ, giúp hạn chế chảy máu chất xám và lãng phí, thui chột tài năng. Một phần nguồn kinh phí trích lập từ các trung tâm nghiên cứu được phân bổ vào các đề tài, nhiệm vụ nghiên cứu cấp trường. Đây là sân chơi phù hợp để các nhà khoa học trẻ, đặc biệt là những người được đào tạo ở nước ngoài về, đề xuất và triển khai các ý tưởng có khả năng ứng dụng ở Việt Nam. Trong bối cảnh trường ĐH không có biên chế nghiên cứu viên, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã khắc phục vướng mắc này bằng cách giao quyền tự chủ tổ chức, biên chế, tài chính cho các viện, trung tâm, công ty, lại hỗ trợ các tổ chức này một phần chế độ, chính sách phúc lợi cho người lao động. Các cán bộ của các đơn vị nói trên được xác định là cán bộ, viên chức của Học viện, được hưởng ½ mức phúc lợi bình quân chung ngoài lương, thưởng, phụ cấp và phúc lợi của đơn vị. Học viện cũng là đầu mối đóng bảo hiểm các loại, bảo đảm quyền lợi cho cán bộ.

Trường ĐH Bách khoa Hà Nội, sau một thời gian triển khai thí điểm việc phân cấp tự chủ cho các đơn 
vị thành viên (các học viện, viện nghiên cứu, trung tâm) đã tập trung cho việc đổi mới cơ chế quản lý KH&CN nhằm nâng cao năng lực và hiệu quả công tác NCKH, chuyển giao công nghệ; đặc biệt là tổ chức đăng ký, xét duyệt và thực hiện các đề tài thông qua các hội đồng khoa học liên ngành. Hiện nay, Trường đã xây dựng 3 hội đồng khoa học liên ngành với nhiệm vụ chỉ đạo, hướng dẫn và thẩm định nội dung đề xuất, xây dựng và cùng với phòng KH&CN giám sát việc thực hiện các chương trình nghiên cứu của trường; danh mục các đề tài nằm trong các chương trình nghiên cứu, hướng tới mục tiêu sản phẩm cụ thể sẽ giúp tránh được tình trạng tản mát, không tập trung… 
Những đề xuất then chốt
Để giúp các đơn vị vừa tự chủ thành công, vừa làm tốt nhiệm vụ khoa học, Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam Trần Văn Viên đúc rút một số yếu tố quan trọng. Đó là phải có chiến lược dài hạn và trung hạn rõ ràng, khả thi, không bị các chương trình KH&CN kiểu "ăn đong" ở đâu đó lôi cuốn; cần xây dựng môi trường làm việc chuyên nghiệp trên tinh thần "tình cảm trong sáng, kinh tế sòng phẳng" với tất cả mọi người; có thước đo giá trị cụ thể đối với kết quả mà các tổ chức đạt được (công bố quốc tế, doanh thu từ ứng dụng kết quả nghiên cứu), đồng thời có cơ chế khen thưởng xứng đáng, chú ý chăm lo chất lượng đội ngũ. Người đứng đầu các tổ chức phải là nhà khoa học có uy tín, có khả năng tập hợp được các nhà khoa học khác, dám dấn thân chỉ để khẳng định các nhà khoa học Việt Nam có thể sống đàng hoàng bằng khoa học.
Các đơn vị có bước đầu thành công trong việc tự chủ hoạt động NCKH đã đề xuất một số điểm then chốt, trong đó có việc các bộ, ngành cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn chuyển đổi các tổ chức KH&CN trực thuộc các cơ sở giáo dục ĐH công lập; đặc biệt là hướng dẫn việc bàn giao tài sản, đất đai, trang thiết bị, biên chế nghiên cứu viên cho các đơn vị này. Nhà nước có thể tiến hành đánh giá định kỳ các tổ chức KH&CN, trên cơ sở đó thực hiện cơ chế khoán, đặt hàng sản phẩm KH&CN theo cơ chế chi tiêu trung hạn, như vậy sẽ bảo đảm nguồn kinh phí tài trợ của Nhà nước được sử dụng đúng mục đích và có hiệu quả theo định hướng dài hạn; đồng thời khiến các đơn vị luôn có động lực phấn đấu để có mặt trong danh sách được Nhà nước tài trợ, đặt hàng sản phẩm.