Bách niên giai lão

Hôm đó khá đông học sinh đang xem phim truyện. Thấy cảnh một thanh niên chào và chúc bà cụ: “Cháu chúc bà bách niên giai lão!” ở trong phim, thì cả tốp bạn đã nổ ra một cuộc bàn cãi.

Một cô gái bảo: “Nói với cụ bà mà lại dùng “giai lão” là không đúng, là lầm lẫn giới tính. Cách nói này chỉ dùng để chúc đàn ông, con trai thôi”.

Nhiều ý kiến nhao nhao đồng tình, rồi một thanh niên đứng phắt dậy bảo: “Tớ lại nghĩ khác. Sao bạn lại hiểu giaitrong bách niên giai lãolà con giai? Giaiở đây là yếu tố Hán - Việt có nghĩa “đẹp, tốt”, như các từ giai nhân(người đẹp), giai điệu(điệu nhạc hay, đẹp), giai thoại(câu chuyện hay, lí thú),… Và như vậy người ta chúc bà cụ giai lão(tức là đẹp lão) là hoàn toàn phù hợp. Sao lại không”.

Lặng đi một lúc với nhiều tiếng xì xào, rồi ai đó cất giọng: “Ê, ê… , “học giả” ơi, thế giai cấplà gì? Là “cấp đẹp” à? Hay “cấp con giai”? Xin “học giả” chỉ giáo cho!”. Khó quá, đến đây thì như ong vỡ tổ. Cuối cùng họ thống nhất để ngày mai sẽ hỏi cô giáo trong giờ tiếng Việt.

Ngày hôm sau nghe chuyện, cô giáo cười rấ vui:

- Cô rất mừng, vì các em quan tâm tới cách dùng từ ngữ cả trong lúc vui chơi. Bách niên giai lãolà thành ngữ hay dùng, nhưng nó là thành ngữ Hán - Việt, hiểu kĩ thì dùng sẽ rất hay. Đây là thành ngữ gốc Hán, Đại từ điển Hán ngữvà Từ điển Việt – Háncủa Lôi Hàng, của Hà Thành đều ghi rõ bách niên giai lão. Chúng ta tìm hiểi kĩ hơn các yếu tố cấu tạo. Trong bách niên giai lãothì báchlà “một trăm” ( bách hoá, bách khoa, bách phát bách trúng,…); niênlà “năm, hoặc tuổi” ( niên học, niên khoá,..; bạn vong niên, vị thành niên,…); lãolà “già, người già” ( lão hoá, lão suy, …; bô lão, dưỡng lão, kính lão đắc thọ); chỉ có giai là khó hiểu. Tất nhiên ở đây giaikhông phải là “con giai”, một yếu tố thuần Việt, cũng không phải là “đẹp”. Yếu tố giainày có nghĩa là “cùng nhau”. Và bách niên giai lãocó nghĩa “cùng sống với nhau đến trăm tuổi, đến lúc già”. Hiện nay, thành ngữ thường dùng trong đám cưới hay chúc vợ chông mới cưới, mong họ có hạnh phúc bền lâu, sống với nhau đến lúc đầu bạc răng long. Ví dụ: Chúc cô dâu chú rể bách niên giai lão; Kinh Đô chúc tân lang và tân nương bách niên giai lão…

Trong tiếng Hán giai lãođã xuất hiện từ bộ Kinh thi. Trong bài (Kích cổ: Đánh trống; thiên Bội phong) có câu “Chấp tử chi thủ, Dữ tử giai lão: Nắm chặt tay em, Cùng em (sống đến già)”, tả tâm trạng của người nước Vệ khi đi chinh chiến xuống phía Nam vẫn luôn nhớ mong, thề thốt với người yêu. Sau đó giai lãothường được dùng để nói về tình cảm vợ chồng thuỷ chung, hạnh phúc.

Bách niên giai lãođã được dùng trong câu “Chỉ nguyện nhĩ môn phu phụ bách niên giai lão, đa tử đa tôn: Chỉ mong tình nghĩa chồng vợ bách niên giai lão, đông con nhiều cháu” ở tác phẩm Chuyện làng Nhocủa Ngô Kính Tử.

Còn bách niên(trăm năm) cũng được dùng để nói về tình nghĩa vợ chồng bền chặt, dài lâu: “ Chữ đồng lấy đấy làm ghi, Mượn điều thấy tịch mà thề bách niên”. ( Cung oán ngâm khúc¸Nguyễn Gia Thiều) trong đó thất tịch: đêm mồng bảy tháng bảy âm lịch, theo truyền thuyết Ngưu Lang và Chức Nữ gặp nhau. Hoặc lời Phạm Tải nói với Ngọc Hoa trong Truyện nôm Phạm Tải Ngọc Hoa:“ Tưởng là vẹn đạo xướng tuỳ, Cho nên vàng đá chót thề bách niên”. Tuy nhiên, bách niêncũng như trăm nămtrong tiếng Việt còn có nghĩa “một đời, suốt đời”. Ví dụ ở bài Lên caocủa Đỗ Phủ có câu: Vạn lí bi thu thường tác khách, Bách niên đa bệnh độc đăng đài; Nhà thơ Nam Trân dịch Thu quạng nghìn khơi lòng khách nao? Đài cao trăm bệnh chiếc thân mòn. Như vậy, cần dựa vào cảnh huống cụ thể để hiểu đúng được nghĩa của bách niên.

Trở lại lời chúc của anh thanh niên nọ trên phim truyền hình. Khi chúc cụ bà bách niên giai lãongười chúc đã có hai chỗ sai. Thứ nhất, anh ta hiểu sai thành ngữ Hán - Việt này: chỉ nhận biết đại khái ở đây có “trăm tuổi (bách niên)”, có “già (lão)”; người già được trăm tuổi là quá tuyệt vời. Rồi chẳng cần biết giailà gì, anh đã thay câu chúc thông thường “Chúc bà mạnh khoẻ sống lâu” bằng bách niên giai lãoIđể nghe có vẻ súc tích, uyên thâm. Thứ hai, từ cách hiểu sai thành ngữ dẫn tới cảnh huống dùng thành ngữ sai. Bách niên giai lão(“cùng sống với nhau đến già”) luôn luôn nói về quan hệ tình cảm, cảnh chung sống hạnh phúc chọn vẹn của hai người(vợ chồng, người yêu), còn anh thanh niên lại dùng để chúc tuổi thọ cụ già, tức nói về một người, một đối tượngnào đó. Việc không hiểu hoặc hiểu không đúng yếu tố giai(= cùng nhau; một người không thể cùng nhau)dẫn tới cách dùng sai như trên.

Tuy nhiên, vẫn có thể gặp trong tiếng Việt, nhất là văn thơ cổ, thành ngữ bách niên giai lãovới phạm vi nghĩa rộng hơn. Ví dụ, trong Hịch tướng sĩcủa Trần Quốc Tuấn có câu: “… chẳng những gia quyến của ta được yên ấm gối chăn, mà vợ con các ngươi cũng được bách niên giai lão…” thì bách niên giai lãonói về cuộc sống gia đình hạnh phúc, bền lâu, chứ không còn đơn thuần chỉ là lời chúc. Hoặc, một câu khác: “ Một thơ giai lão lên lời chúc, Đôi chữ thừa loan mượn chén khuyên.” (Thơ nôm “Lâm tuyền kì ngộ”, bài “Tôn Sinh bái tạ phụ mẫu”). Các tác giả phiên âm và giới thiệu (Đinh Gia Khánh, Nguyễn Ngọc San) đã chú giải: “ giai lãobởi chữ bách niên giai lão“cùng sống trăm năm đến tuổi già”; ý nói: Tôn Sinh làm thơ chúc mừng cha mẹ cùng vui sống tuổi già”. Lúc này bách niên giai lãokhông chúc hạnh phúc lứa đôi đối với người mới cưới, còn trẻ, mà nhấn mạnh ý “cùng nhau vui sống đến già hay ở tuổi già”.

Song, cũng phải thừa nhận bách niên giai lãolà thành ngữ khó, chữ giaivới nghĩa “cùng nhau” chỉ được tiếng Việt mượn dùng duy nhất trong thành ngữ này, chưa đi vào tiềm thức người Việt. Nó khác với chữ giailà “đẹp, tốt đẹp” trong giai âm, giai điệu, giai nhân, giai phẩm, giai thoại, giai tế, …,và chữ giailà “bậc” trong giai cấp, giai tầng, giai đoạn, âm giai, văn giai,..Do vậy, hiện tượng dùng sai bách niên giai lãonhư anh thanh niên nọ vẫn lác đác gặp phải trong đời sống. Chẳng hạn, trên mạng Internet (Google, ngày 4/12/06) vẫn gặp những câu viết sai như: * Cụ sống vui vẻ và thọ đến bách niên giai lão; *Ước mơ bách niên giai lão của con người; *Bách niên giai lão với người già, hay ăn chóng lớn với trẻ nhỏ, v,v.Hiện tượng này, trước đây đã có lần Bác Hồ phê bình thân mật các nhà báo. Lần đó “Bác cười và nhắc lại với mọi người: Họ chúc Bác bách niên giai lão mà báo cũng đăng đấy!” (dẫn theo Thành ngữ tiếng Việt,Nguyễn Lực, Lương Văn Đang, NXB Khoa học xã hội, H. 1978, tr49). Để dùng đúng các ví dụ trong các cảnh huống nói trên, cũng như trong câu Bác Hồ đã nhắc nhở, cần thay bách niên giai lãobằng trăm tuổi, hay sống lâu trăm tuổi.