45 năm hoạt động của Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam

Trải qua 45 năm thành lập và phát triển (1966-2011), bằng hoạt động thực tiễn của mình, HKHLSVN đã góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền sử học Việt Nam, đóng góp thiết thực trong việc tôn vinh, truyền bá kiến thức; giáo dục truyền thống và nâng cao nhận thức lịch sử của dân tộc; bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc, bảo vệ chủ quyền, lãnh thổ quốc gia; giám định, phản biện, tư vấn khoa học; mở rộng công tác đối ngoại... Những hoạt động đó đã đóng góp to lớn vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Quá trình thành lập và phát triển

HKHLSVN ra đời với Đại hội thành lập ngày 26-2-1966 và Quyết định công nhận số 88-NV của Bộ Nội vụ do Bộ trưởng Ung Văn Khiêm ký ngày 31-3-1966. Đây là một trong những Hội khoa học đ­ược thành lập vào loại sớm nhất ở nư­ớc ta (chỉ sau Hội Luật gia ngày 4/4/1955 và Tổng hội y học ngày 15-4-1955).

GS. Viện sĩ Trần Huy Liệu là ngư­ời sáng lập Hội và là vị Chủ tịch đầu tiên của Hội. Dưới sự lãnh đạo của Ban Chấp hành khóa I, giới sử học Miền Bắc đã tập hợp lại trong một tổ chức xã hội nghề nghiệp và phát huy vai trò tích cực của Hội trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do và thống nhất Tổ quốc.

Sau khi cố Chủ tịch Trần Huy Liệu từ trần năm 1969, GS. Viện sĩ Nguyễn Khánh Toàn và GS. Viện sĩ Phạm Huy Thông đã duy trì tổ chức của Hội, đại diện cho giới sử học Việt Nam trong các hoạt động đối nội và đối ngoại.

Năm 1975 sau khi đất nư­ớc thống nhất, GS. Phạm Huy Thông với cư­ơng vị Phó chủ tịch kiêm Tổng thư­ ký đã ra sức chuẩn bị cho Đại hội lần thứ II. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Hội năm 1988 là mốc mở đầu cho việc mở rộng tổ chức và hoạt động của HKHLSVN trên phạm vi cả n­ước.

Từ đó đến nay, qua các Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III (1994), lần thứ IV (2000), lần thứ V (2005) và lần thứ VI (2010), HKHLSVN càng ngày càng phát triển theo hư­ớng tập hợp rộng rãi những nhà nghiên cứu công tác trên lĩnh vực khoa học lịch sử và những ngành khoa học liên quan, nhằm đoàn kết giới sử học cả nư­ớc, thúc đẩy sự phát triển của khoa học lịch sử Việt Nam, phổ biến tri thức lịch sử góp phần giáo dục truyền thống dân tộc, bảo vệ di sản văn hóa, làm chức năng tư vấn, phản biện và giám định xã hội đối với những công trình và dự án liên quan đến sử học và văn hóa dân tộc, thiết lập và mở rộng quan hệ giao l­ưu với giới sử học quốc tế.

Từ năm 1988 và các Đại hội tiếp theo đã nhất trí tôn vinh Đại t­ướng Võ Nguyên Giáp, GS. Viện sĩ Nguyễn Khánh Toàn (1905-1993), GS. NGND. Trần Văn Giàu (1911-2010) làm Chủ tịch danh dự của Hội.  

Cho đến nay, hệ thống tổ chức của HKHLSVN gồm 51 hội/chi hội thành viên. Trong đó có 28 hội cấp tỉnh, thành phố, 4 hội chuyên ngành, 19 hội ở các cơ quan, bộ, ngành và các trường Đại học. Tổng số hội viên cho đến nay là trên 3.960 người, trong đó số hội viên được phát thẻ là gần 3.000 người, chưa kể số hội viên tán trợ, hội viên liên kết.

Tổ chức của Hội đã có mặt trong hầu hết các cơ quan nghiên cứu và đào tạo về lịch sử, trên mọi địa bàn quan trọng của đất nước và thật sự đã trở thành tổ chức xã hội nghề nghiệp đại diện cho giới sử học cả nước. Các hoạt động của Hội đã theo đúng mục tiêu, tôn chỉ và chức năng của Hội trong sự nghiệp phát triển nền sử học Việt Nam.

Thúc đẩy sự phát triển của nền sử học Việt Nam

Chức năng và nhiệm vụ hàng đầu của Hội là tập hợp giới sử học cả nước, phối hợp với các cơ quan nghiên cứu sử học và cơ quan chức năng, góp phần xây dựng và phát triển nền sử học Việt Nam.

Bằng các cuộc hội thảo khoa học và diễn đàn sử học, do Trung ương Hội hay do các Hội thành viên tổ chức trong sự phối hợp với những cơ quan khoa học và địa phương, bằng những trao đổi thảo luận trên tạp chí Xưa & Nay , Hội đã có nhiều phát hiện và nghiên cứu khoa học có giá trị, đóng góp cho sự phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa. Việc nghiên cứu và biên soạn lịch sử địa phương cấp tỉnh, thành phố cho đến cấp huyện, xã cũng phát triển khá mạnh dưới nhiều loại hình như lịch sử, địa chí, từ điển bách khoa, bách khoa thư...

Nhiều công trình được xuất bản, góp phần nâng cao dân trí và phát huy tác dụng giáo dục truyền thống dân tộc, trong đó có khá nhiều công trình do HKHLS địa phương đảm nhiệm hoặc phối hợp biên soạn.

Ngoài các hội thảo và hoạt động do Hội tổ chức, các thành viên của Hội còn tham gia vào nhiều hội thảo quốc gia và quốc tế lớn. Đặc biệt trong thời gian chuẩn bị kỷ niệm nghìn năm Thăng Long-Hà Nội, Hội đã cùng với HKHLS Hà Nội, các trường đại học, các viện nghiên cứu tiến hành nghiên cứu nhiều đề tài, tổ chức nhiều Hội thảo quốc gia và quốc tế mà đỉnh cao là Hội thảo quốc tế "Phát triển bền vững của thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng, vì hòa bình" trong dịp Đại lễ, vào ngày 8-9/10/2010.

Các nhà sử học của Hội còn tham gia vào nhiều chương trình và đề tài khoa học công nghệ cấp nhà nước với mục tiêu cung cấp các luận chứng khoa học cho việc hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, đề xuất các giải pháp cho sự phát triển của đất nước.

Từ hơn 10 năm qua, Quỹ Giải thưởng Phạm Thận Duật được thành lập với sự đóng góp của hậu duệ nhân vật lịch sử này, giải thưởng giành cho các luận án Tiến sĩ sử học xuất sắc đã được tổ chức đều đặn hàng năm. Giải thưởng sử học Trần Văn Giàu cũng là một nguồn khích lệ hoạt động sử học về những công trình nghiên cứu có giá trị về lịch sử, văn hóa, tư tưởng Miền Nam.

Quỹ phát triển sử học của Hội nhằm bồi dưỡng tài năng trẻ, khuyến khích việc nghiên cứu lịch sử, trong đó có Giải thưởng mang tầm cỡ quốc gia trao tặng cho những công trình sử học xuất sắc, đang dần được hình thành với sự đầu tư một phần kinh phí của Nhà nước và doanh nghiệp. Đặc biệt, trong quá trình vận động thành lập Quỹ, Hội đã được đồng chí Nguyễn Minh Triết, Ủy viên Bộ chính trị, Chủ tịch nước, đồng chí Trương Tấn Sang, Ủy viên Bộ chính trị Thường trực Ban bí thư hết sức quan tâm và chia sẻ.

Thực hiện chức năng tư vấn, giám định và phản biện xã  hội

Đây là một chức năng quan trọng của Hội phù hợp với Điều lệ của Hội và đặc biệt được qui định trong các văn bản gần đây của Đảng và Nhà nước. Sau Chỉ thị 45 (11/1998) của Bộ Chính trị, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 22/2002/QĐ-TTg ngày 30/1/2002 thể chế hóa chức năng tư vấn, phản biện và giám định xã hội của Liên hiệp các hội khoa học kỹ thuật Việt Nam và các hội thành viên.

Gần đây Chỉ thị 42/CT/TW ngày 16-4-2010 của Bộ chính trị càng khẳng định và nêu cao vai trò "đề xuất, tham mưu cho Đảng và Nhà nước", "chủ động tư vấn, phản biện và giám định xã hội" của Liên hiệp các Hội KHKTVN và các Hội thành viên.

Các văn bản pháp quy này đã nêu cao trách nhiệm và tạo ra một hành lang pháp lý cho các hoạt động tư vấn, phản biện và giám định của các hội khoa học kỹ thuật, trong đó có HKHLSVN. Luật Di sản văn hóa có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2002 tạo thêm cơ sở pháp lý cho các hoạt động của hội trong nhiệm vụ bảo vệ và phát huy di sản văn hóa dân tộc.

Sau những việc làm chủ động phát huy vai trò của Hội trong  đấu tranh bảo vệ di tích và cảnh quan lịch sử, đồng thời cũng chủ động đưa ra những quan điểm và giải pháp hợp lý nhằm kết hợp được mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển... Đây là một trách nhiệm nặng nề, nhiều lúc đứng trước những vấn đề hết sức nhạy cảm, được cả xã hội quan tâm, theo dõi nên đòi hỏi Hội vừa phải phát huy hết trọng trách của mình, vừa phải nghiên cứu cẩn trọng, bảo đảm tính khoa học và tính pháp lý cao, giữ vững uy tín của Hội. Nhiều hoạt động tư vấn của Trung ương Hội và các Hội thành viên các tỉnh, thành phố được dư luận xã hội đánh giá cao.

Đặc biệt, những kiến nghị và đóng góp của Hội với các cơ quan chức năng trong hệ thống chính trị và trong dư luận xã hội đối với công trình khai quật và bảo vệ khu di tích Hoàng Thành Thăng Long đã tạo được sự đồng thuận của xã hội mang tính thuyết phục dẫn đến những đề xuất về chủ trương và những giải pháp bảo tồn, phát huy khu di tích Hoàng thành Thăng Long. Hội thông qua một số chuyên gia mà đại diện là GS. Phan Huy Lê đã cùng chuyên gia trên các lĩnh vực liên quan, đã hoàn thành bộ hồ sơ đề cử Khu di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội để trình UNESCO và sau đó tiếp tục giải trình bảo vệ hồ sơ là cơ sở khoa học vững vàng kết hợp với sự vận động ngoại giao tích cực để được công nhận là Di sản Văn hoá thế giới ngày 1-8-2010, trước thềm Đại lễ 1000 năm Thăng Long Hà Nội.

Việc giảng dạy lịch sử trong trường phổ thông và trong các trường đại học, từ chương trình đến sách giáo khoa cũng được Hội quan tâm và đã đề xuất với Bộ Giáo dục và Đào tạo và cơ quan chức năng những giải pháp nhằm đổi mới và nâng cao chất lượng đào tạo để phát huy vai trò môn quốc sử trong nhà trường, trước hết là cấp phổ thông. Hội đã tổ chức hai diễn đàn sử học về tình trạng dạy và học môn sử cấp phổ thông với sự tham dự của nhiều nhà sử học, nhà giáo dục, nhà quản lý giáo dục và các tác giả biên soạn sách giáo khoa lịch sử, một số thày/cô giáo để nhìn nhận và đánh giá một cách khách quan thực trạng môn lịch sử trong nhà trường, từ đó tìm ra nguyên nhân sa sút về chất lượng, đề nghị các giải pháp cụ thể để khắc phục.

Hoạt động phổ biến tri thức lịch sử và giáo dục truyền thống   

1. Hội thảo khoa học, sinh hoạt tưởng niệm sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử và danh nhân

Trong thời gian qua, các giai đoạn lịch sử, sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử đã được Hội tổ chức hội thảo khoa học nhằm nhận thức lại một cách khách quan, trung thực hơn. Ví dụ như về triều Hồ, triều Mạc, về các chúa Nguyễn ở Đàng Trong, triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX, về phong trào yêu nước đầu thế kỷ XX, về cải cách của Hồ Quý Ly, về tư tưởng cải cách của Phan Châu Trinh, về khởi nghĩa Yên Bái... và về các nhân vật lịch sử còn nhiều cách nhìn nhận khác nhau. Thông qua những hoạt động này, uy tín và vị thế của Hội được khẳng định đối với các cơ quan nhà nước trung ương cũng như địa phương và trong nhân dân. Hội đã đáp ứng được nhiều yêu cầu của xã hội, góp phần phát huy và giáo dục truyền thống.

2. Tổ chức triển lãm

Triển lãm là một lĩnh vực mà Hội đã tham gia khá sớm và có nhiều kinh nghiệm. Trong thời gian 5 năm trở lại đây, Hội đã phối hợp với một số cơ quan, tổ chức những triển lãm qui mô không lớn, nhưng mang nhiều ý nghĩa về lịch sử, văn hóa và được đánh giá cao. Triển lãm "Một số hình ảnh Hà Nội xưa" tổ chức tại Trung tâm văn hóa Pháp với những ảnh do Hội sưu tập và phóng in bằng công nghệ laminage hiện đại, được người xem, trong đó có nhiều khách nước ngoài, tỏ thái độ rất trân trọng.

Đặc biệt triển lãm "Ngày tiếp quản qua ống kính người dân Hà Nội" tổ chức nhân dịp 50 năm giải phóng thủ đô (1954-2004) tại Nhà triển lãm Tràng Tiền, với sự ủng hộ và hỗ  trợ của lãnh đạo thành phố Hà Nội, đã gây tiếng vang lớn trong công luận và được khai thác lại trên nhiều phương tiện thông tin đại chúng.  

Hội đã phối hợp với một số đồng nghiệp Việt-Pháp và sự tài trợ của Tập đoàn khách sạn Victoria tổ chức trưng bày về đề tài "Bưu ảnh, một nguồn sử liệu"  và phát hành một tập sách ảnh minh họa. Triển lãm "Giá trị lịch sử của bưu ảnh cổ đầu thế kỷ XX" tổ chức tại Trung tâm Văn hoá Pháp tháng 5/2005. Triển lãm "Nguyễn Duy Kiên - Những ký ức còn lại" diễn ra tháng 10/2006 tại 23 Đinh Tiên Hoàng, Hà Nội; Triển lãm ảnh "Hà Nội - Huế - Sài Gòn" xưa tại 29 Hàng Bài, Hà Nội tháng 10/2007; Mới nhất là triển lãm ảnh "Để hiểu hơn về một Hà Nội xưa" tại Thư viện Hà Nội tháng 1/2010, "Cần Thơ những năm đầu thế kỷ XX" tại Cần Thơ tháng 7/2010, "Ký ức về những ngày độc lập đầu tiên" giới thiệu tập ảnh trên 200 tấm của GS. Philippe Devilers tặng GS. Phan Huy Lê, tại Hà Nội từ ngày 21-26/9/2010.

3. Đúc tượng danh nhân

Cuộc vận động đúc tượng danh nhân bắt đầu từ cuối năm 1997 với việc kỷ niệm Ứng Hoè Nguyễn Văn Tố và đã bền bỉ thực hiện được 14 năm (1997-2011). Từ ý tưởng tôn vinh danh nhân và phương thức xã hội hoá một trong những việc làm có ý nghĩa nhưng chưa thành tập quán xã hội nay đã phát triển khá sâu rộng, tạo được hiệu quả và uy tín cho Hội, bắt đầu được một vài nơi học tập.

Cho đến thời điểm này, Hội đã đúc được hàng trăm mẫu tượng nhân vật với cả trăm pho tượng bằng đồng, mang những kích cỡ khác nhau, chủ yếu là các tượng bán than. Riêng tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đúc nhiều cỡ khác nhau cung cấp cho các địa phương và Sứ quán Việt Nam ở nước ngoài.

Các pho tượng này đều được thực hiện bằng sự đóng góp của các cơ quan, tổ chức xã hội, doanh nghiệp hay cá nhân. Các tượng đạt được chất lượng tốt, chi phí thấp nên các dự án thực hiện mang tính khả thi cao. Tượng được trao cho các nhà trường, nhà lưu niệm hay bảo tàng, các đình chùa hay nhà thờ họ, các cơ quan hay tổ chức doanh nghiệp và đã phát huy tác dụng rất tích cực, được dư luận xã hội hoan nghênh.

Hoạt động truyền thông và xuất bản 

Tạp chí Xưa & Nay đã bước vào năm thứ 17 (1994-2011), đã phát hành được 370 số, trung bình từ 6.000 đến 7.000 bản/số. Tạp chí đã thực sự trở thành cơ quan ngôn luận của Hội, diễn đàn trao đổi những vấn đề khoa học mà giới sử học quan tâm, cập nhật những vấn đề mang tính thời sự của sử học và góp phần truyền bá kiến thức lịch sử trong xã hội. Tạp chí Xưa & Nay càng ngày càng khẳng định được vị trí và uy tín trong làng báo, trong giới sử học cũng như những người yêu thích lịch sử.

Cùng với tạp chí của TƯ Hội, các tạp chí của các Hội cấp tỉnh và thành phố vẫn tiếp tục duy trì và phát triển với tên gọi chung là Xưa & Nay như Huế Xưa & Nay , Quảng Ninh Xưa & Nay , Đồng Tháp Xưa & Nay , Bà Rịa-Vũng Tàu Xưa & Nay , Bạc Liêu Xưa & Nay , Thành Hạc Xưa & Nay (Thanh Hóa), Tạp chí Cổ vật tinh hoa ...

Về hoạt động xuất bản, ngoài các ấn phẩm của cơ quan khoa học của Nhà nước và các tác giả, riêng khối lượng sách do Hội xuất bản cũng tăng lên đáng kể và là một cống hiến quan trọng cho sự phát triển của sử học Việt Nam, hàng năm cho ra mắt hàng chục ấn phẩm được tập hợp và hệ thống theo chủ đề của tạp chí, trong đó có nhiều ấn phẩm có giá trị.

Hoạt động đối ngoại

Hội là tổ chức thành viên của Ủy ban quốc tế các khoa học lịch sử, tham gia Đại hội đồng và Hội thảo quốc tế của tổ chức này. Cơ quan TƯ Hội tổ chức nhiều sinh hoạt tiếp xúc với giới sử học nước ngoài như mời và tiếp các nhà sử học quốc tế; hợp tác với Espace de France tổ chức Triển lãm về bưu ảnh cổ; hợp tác với quỹ Ford tổ chức triển lãm "Nguyễn Duy Kiên - Những ký ức còn lại" ; phối hợp với Đại sứ quán Mỹ tổ chức buổi gặp gỡ nói chuyện với GS. Larry Berman, tác giả cuốn sách Điệp viên hoàn hảo viết về nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn...

Hội thảo Chúa Nguyễn và Vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX do Hội và UBND tỉnh Thanh Hoá tổ chức tại Thanh Hoá trong hai ngày 18-19/10/2008 là Hội thảo khoa học quy mô quốc gia và mang tầm quốc tế, thu hút sự tham gia của các nhà nghiên cứu ở trong và ngoài nước. Hội phối hợp cùng Hội Sử học Hàn Quốc, với sự tài trợ của Quỹ Nghiên cứu Lịch sử Đông Bắc Á, đã tổ chức thành công 3 cuộc hội thảo khoa học về Quan hệ Việt - Hàn trong lịch sử , tại Hà Nội năm 2007, Seoul năm 2008 và TP. Hồ Chí Minh năm 2009.

Trong 45 năm qua (1966-2011), HKHLSVN đã xác lập được vị thế phù hợp với chức năng của mình trong đời sống sử học của cả nước, xác lập được mối quan hệ và sự phối hợp trong giới sử học cũng như đối với các cơ quan khoa học trong hệ thống chính trị và xã hội. Hội đã góp phần vào nhiều hoạt động nghề nghiệp và xã hội của giới sử học cũng như đáp ứng những nhu cầu của xã hội. Ảnh hưởng và uy tín của Hội không ngừng được củng cố. Những thành tựu của HKHLSVN đã góp phần tích cực vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.