Xuân thu nhã tập - bàn về người trí thức

Bản luận văn đặt ra các câu hỏi: Trí thức là gì? Thế nào là kẻ trí thức? Làm sao tới được trí thức? Và tự trả lời như sau:

“Trí thức là viên ngọc, chứa đựng trong hòn đá. Phải phá hết những chất dày đặc bên ngoài để sáng suốt thu được cả bốn phương sán lạn trong mình”. “Trí thức phải là sáng tạo, dù chỉ là tái tạo. Sáng tạo không ngừng. Cho nên không có một địa vịtrí thức, một giai cấptrí thức, chỉ việc đạt tới một lần trong đời rồi bình an toạ hưởng. Trí thức không phải là một danh phận. Kẻ vô học có thể tới bậc trí thức tuyệt đối, mà một ông thầy thuốc, một ông thầy kiện, một ông thầy học thường khi cũng chỉ là một ông thầy, nếu không thoát ra ngoài cái “học” để tới được bậc trí, nếu tự mãn ở độ đường cùng: danh phận. Bậc trí thức suốt đời là tinh thần… Trí thức không có tính cách trưởng giả mà phải từng phút từng giây cảm thông với nguồn đời vô tận, trôi với dòng sông không cùng… Trí thức phải giữ thái độ tiên phong. Sáng tạo và tiên phong là nguyên tắc linh hoạt của trí thức… Biết vụn vặt, giỏi khéo một bề, chưa là trí thức. Trí thức cốt tinh thần và tinh thông triết lý (bao quát, tổng hợp). Bằng cấp nọ, học khoa kia, chưa là trí thức. Trí thức ở sâu hơn thế, cao hơn thế, rộng hơn thế. Thấy rộng, nghe nhiều, chưa là trí thức. Trí thức là mình cảm thông với sự vật, không phải chỉ dừng ở ngoài sự vật mà “thấy” mà “nghe”. Trí “khôn ngoan” không phải là trí thức. Trí thức không vụ lợi. Trí thức không phải là “tai mắt xã hội”, không phải là “thượng lưu quá phái”. Trí thức là tâm óc nhân quần, là cao nhân, là tinh chủng. Trí thức trái với ngu muội (dù học rộng tài cao), trái với theo đuôi người (dù người có hay có đẹp thật), trái với chiều thời, trái với đê hạ. Trí thức tức sáng suốt, tức tự do (cái tự do toàn vẹn của tinh thần), tức biệt lập(cái biệt lập của áng danh sơn), tức thanh cao(cái thanh cao không dời đổi của kẻ sỹ…)… Trí thức “là mình, biết mình và trọng mình”. Bậc trí thức là kẻ sĩ, người tìm điệu, người đến Đạo, luôn luôn gắng tìm và gắng đến. Tạo ra cái “đẹp” - dù chỉ trong lòng mình - để ý thức sự “thật” muôn đời. Bằng một tâm hồn “trong”:

Tìm đường nhịp nhàng

Đến cõi siêu việt

Đạo lý và thiên chức”

“Có tri thức mới có sáng tạo… Mà có sáng tạo mới có sống và mới có đạo lý: Cái phép tắc sống…”

“Tri thức chân chính phải nảy sinh ra sáng tạo” (nếu không chỉ là “mọt sách”, là “hủ nho”, là “trưởng giả”). “Sáng tạo chân chính tất sống theo đạo lý” (nếu không chỉ là hỗn loạn, là xuẩn động, là vô nghĩa).

“Đạo lý của kẻ sĩ: khồng hề “trưởng giả” nhưng “vương giả”. Không lo “thành đạt” nhưng bao giờ cũng “thông đạt”. Không làm “thương nhân” nhưng làm “tao nhân”.

“Trí thức là kết từ cá nhân, vào địa hạt xã hội văn minh. Về phương diện thực hành là Học thuật. Một dân tộc không tự ý thức tất không có Trí thức, không có Học thuật, không có Văn minh. Tất cả các cuộc xây dựng là một câu chuyện tinh thần. Tất cả cuộc sống (cuộc sống lộng lẫy) chỉ là một vấn đề trí thức”.

Từ những gì được ba tác giả giới thuyết như trên, tôi có mấy nhận xét sau:

1. Quả thật đây là một quan niệm rất tinh khiết mang ý nghĩa cao đẹp về trí thức. Trước hết, nó vượt lên trên những quan niệm thông thường. Không chỉ với xưa mà cả với nay nữa một khi vẫn coi tri thức là một “danh phận”, một “giai cấp”, “địa vị”, vẫn coi tri thức là “tai mắt của xã hội” là “thượng lưu”, là “trưởng giả”, là “quý phái”, là “không ngoan”, là “học rộng tài cao” là “bằng cấp nọ, học khoa kia”. Còn theo đây, trí thức phải là sáng tạo, là tiên phong là linh hoạt, là tinh thần triết lý sâu - cao - rộng, là cảm thông với sự vật, là tâm óc của nhân quần, là tinh chủng, là không theo đuôi người, là không chiều thời, không đê hạ, là tự do trọn vẹn của tinh thần, là biệt lập, thanh cao, biết mình và trọng mình, là gắng tìm, gắng đến, là đầy nhựa thơ, hút nhuỵ nhạc của đất trời để trổ bao điệu thắm tươi những lòng sáng tạo dâng lên bàn thờ đạo lý, là lẽ sống trong đời, là kết từ cá nhân để vào địa hạt xã hội văn minh, vào thực hành là học thuật, là để dân tộc có học thuật có văn minh… Tất cả… là một câu chuyện tinh thần và tất cả cuộc sống (cuộc sống lộng lẫy) chỉ là một vấn đề tri thức.

2. Một quan niệm như thế lẽ nào lại bảo đó là “hũ nút”, “tắc tị”, “bí ẩn”. Không! Nó là cao sâu, cao diệu. Bởi nó hướng về chính “nguyên khí của quốc gia”. Các tác giả luận văn trí thức vô tình hay hữu ý, đã kế thừa, triển khai quan niệm cao diệu và tinh khiết đó của Thân Nhân Trung.

Theo dõi tình hình tư tưởng nhân loại ở hạ bán thế kỷ XX và những năm đầu thế kỷ XXI hẳn là chúng ta đã thấy có hiện tượng phục hưng phương Đông, và hiện tượng nhiều người phương Tây tìm đến phương Đông cổ trong khi cảm thấy phương Tây đang lâm vào cơn hấp hối. Chẳng nói đâu xa, cứ nhìn vào các cửa hàng sách tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh sẽ thấy bao nhiêu kinh điển Nho gia, Phật giáo, Lão Trang… đã được dịch thuật, in ấn, thu hút khá đông đảo độc giả, sẽ thấy dấu hiệu của một cuộc phục hưng, trỗi dậy lại của triết học phương Đông cổ truyền sau hàng thế kỷ bị đè bẹp, ra rìa. Và từ đó, chúng ta sẽ nghĩ gì khi cách đây hơn 60 năm, Xuân thu nhã tậptrong đó có luận văn trí thứccủa bộ ba tác giả, như trên đã nói?

Nguồn: Trí tuệ, số 3, 5/2006, tr 30