Văn bia tiến sĩ ở Văn Miếu Hà Nội “Niềm tự hào dân tộc”

Trong số các di vật hiếm phải kể đến 82 bia tiến sĩ hiện có trong khu di tích lịch sử Văn Miếu. 83 bia tiến sĩ ghi tên họ, quê quán của 1306 vị tiến sĩ của 82 khoa thi (81 khoa thi triều Lê và một khoa thi triều Mạc). Thời gian của các khoa thi tính từ năm 1442 đến năm 1779.

Bia được dựng theo ý tưởng của Lê Thánh Tông nhằm biểu dương nhân tài, khuyến khích việc học tập đương thời và hậu thế.

Bia thường được dựng sau khi tổ chức khoa thi, có trường hợp sau 3 năm mới dựng.

Bia tiến sĩ được làm từ loại đá có mầu xanh, kích thước không đều nhau, chạm khắc hoa văn tinh xảo.

Trên mỗi bia khắc một bài văn ký bằng chữ Hán với nội dung ca ngợi công đức của nhà vua, nêu lý do mở khoa thi, mục đích dựng bia. Số lượng thí sinh, họ tên, chức vụ của những người được giao trách nhiệm tổ chức cuộc thi và những người đỗ đạt trong mỗi khoa thi. Trên cơ sở kết quả thi, các tiến sĩ được chia làm ba loại, sắp xếp theo thứ tự từ cao xuống thấp:

-Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa).

- Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân (Hoàng Giáp)

- Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân (Tiến Sĩ).

Cuối mỗi bia đều ghi rõ năm dựng bia, người viết văn bài, người duyệt, người khắc chữ và người viết chữ.

Bia tiến sĩ khoa Nhâm Tuất niên hiệu đại bảo thứ 3 đã nêu rõ tầm quan trọng của việc đào tạo nhân tài cho đất nước: “Hiền tài là nguyên khí của Nhà nước, nguyên khí vững thì nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì nước yếu và suy, cho nên các đấng thánh đế minh vương không ai không chăm lo việc gây dựng nhân tài, bồi dưỡng nguyên khí”.

Bia đặt trên lưng rùa. Rùa là một trong bốn linh vật: Long, Ly, Quy, Phượng. Rùa sống lâu, có sức khoẻ. Đặt bia tiến sĩ trên lưng rùa đã biểu hiện sự tôn trọng hiền tài và trường tồn mãi mãi. Mỗi thời kỳ rùa đá có một vẻ riêng.

82 tấm bia tiến sĩ được chia làm 3 loại:

- 13 tấm dựng trong thời gian từ 1481 – 1536: Kích thước bia nhỏ, trán bia khắc hình hoa lá, mây trắng. Rùa ngẩng đầu cao, dáng mỏ chim, khối tròn chải chuốt.

- 25 tấm bia dựng từ 1653: Nghệ thuật phong phú hơn, trán bia xuất hiện rồng hầu mặt nguyệt. Rùa đá có hình cổ rụt, đầu hơi chúc, mặt bẹt sống mũi cao.

- 43 tấm bia dựng từ 1717 – 1780: Trên bia khắc các đề tài sinh động và hiện thực. Rùa đá cổ ngắn, mai cong vồng lên, có gò sống lưng, chạm hình 6 cạnh.

Học vị Tiến sĩ, học vị Trạng nguyên có từ thời nhà Trần, nhưng đến thời Lê mới khắc tên và dựng bia Tiến sĩ. Nguyễn Trực là vị trạng nguyên đầu tiên ở nước ta được ghi tên vào bia đá dựng tại Văn Miếu. “Vị Trạng Nguyên đầu tiên của nước ta được ghi vào bia đá”.

Trong số 1306 vị Tiến sĩ có tên trong bia đá, ta có thể tìm thấy nhiều người có những đóng góp lớn trong lịch sử của dân tộc ta như nhà sử học Ngô Sĩ Liên (Tiến sĩ 1442), nhà toán học Lương Thế Vinh (Trạng nguyên 1463), Nhà bác học Lê Quý Đôn (Bảng nhãn 1752), nhà chính trị ngoại giao Ngô Thì Nhậm (Tiến sĩ 1775).

82 bia đã ghi tên tiến sĩ là những di vật quý của khu di tích Văn Miếu, có giá trị về nhiều mặt: Nghiên cứu lịch sử giáo dục, thi cử, nghệ thuật điêu khắc…đồng bào trong nước, Việt Kiều ở nước ngoài có thể tìm tên họ một vị tổ nào đó thuộc dòng họ mình xưa đã có tên tuổi trong khoa bảng.

Nguồn: Tạp chí Môi trường - Sức khoẻ, số 15, tháng 11/2005, trang 30