Triết gia Trần Đức Thảo: Thơm mãi cỏ Khang Thành
GS.NGND Nguyễn Đình Chú - trợ giảng của thầy Trần Đức Thảo tại trường ĐHSP Văn khoa năm 1957 - tâm sự rằng được làm học trò của nhà triết học Trần Đức Thảo "là một may mắn lớn nhưng cũng có phần vất vả. Có điều cái vất vả thì đã qua đi, cái may mắn thì còn mãi mãi".
Ông tiếc nuối vì sai lầm của một thời đã khiến ông không còn được theo chân nối gót Thầy trên con đường nghiên cứu triết học. Cái họa "dậu đổ bìm leo" đã khiến nhà giáo trẻ Nguyễn Đình Chú im lặng rồi lặng lẽ tự nghiên cứu và giảng dạy văn học. Ông cũng không ngờ mình lại có được danh vọng cùng với học hàm, học vị, học hiệu như ngày hôm nay. Đối với ông, có được thành công này một phần là nhờ bản thân không ngừng tự phấn đấu nhưng quan trọng hơn cả, ông chịu ơn dạy dỗ, chỉ đường dẫn lối của các Thầy, đặc biệt: "Thầy Trần Đức Thảo là một con người siêu việt của Việt Nam đã đành, Thầy còn đáng cho nền văn hoá Pháp tự hào. Con người đó cũng có phần cấu thành của chung nhân loại..."
GS. NGND Nguyễn Đình Chú trăn trở, sắp sang tuổi 80, ông muốn tạ ơn và nghĩa của các Thầy nhưng một chữ viết ra, một lời nói về các Thầy nặng tựa Thái Sơn, ông không cho phép tự dễ dãi với chính bản thân mình: đức độ của thầy Đặng Thai Mai, uyên bác của thầy Cao Xuân Huy, trí tuệ của thầy Trần Đức Thảo, nhân cách của thầy Nguyễn Mạnh Tường và thầy Trương Tửu... Tại lễ kỷ niệm 55 năm thành lập trường ĐHSP Hà Nội (11/101951 - 11/10/2006) ông đã có bài phát biểu tự hào biết ơn và mong ước rằng: "Cái đáng kể, có thể nói là một đi nhưng không bao giờ trở lại chính là chỗ nhà trường trong buổi đầu này đã có những thầy giáo là những ông trùm văn hóa, ông trùm khoa học cho đất nước, không chỉ là sáng danh thời đó mà cả với muôn thuở non sông ..."
***
Năm 1951, Trần Đức Thảo "tung cánh chim tìm về tổ ấm". Một nhà trí thức siêu việt đã từ bỏ kinh thành Paris hoa lệ lại sau lưng, khước từ mọi vinh quang và tương lai huy hoàng để về Việt Nam tham gia kháng chiến đối diện với hoàn cảnh khổ cực thiếu thốn đủ thứ và cái chết nhiều khi sẵn sàng chờ đón, biết bao trí thức không chịu nổi đã dinh tê (enter - vào thành) với thực dân Pháp.
Sự kiện này đã gây sửng sốt đối với mọi người. Chỉ có những con người với tình yêu Tổ quốc cháy bỏng mới thấu hiểu hành động này. GS Nguyễn Đình Chú cho biết, ngày đó Tổng Bí thư Trường Chinh đã cử ông Vương Hoàng Tuyên cán bộ Văn phòng Tổng Bí thư sang tận Khu học xá Nam Ninh - Trung Quốc đón triết gia về Việt Bắc. Bắt đầu từ đây, triết gia Trần Đức Thảo tham gia công tác tại Ban Văn - Sử - Địa Trung ương (tiền thân của UB KHXH&NVQG Việt Nam), trường Đại học Sư phạm Văn khoa, Đại học Tổng hợp Hà Nội.
Sau vụ "Nhân Văn giai phẩm", Trần Đức Thảo phải chia tay với giảng đường, lúc đó ông đang trên cương vị Phó Giám đốc trường ĐHSP Hà Nội kiêm Trưởng khoa Lịch sử chung cho cả ĐHSP và ĐH Tổng hợp Hà Nội về làm công tác dịch thuật cho Nxb Sự Thật (Nxb CTQG ngày nay).
Nhập thế không thành công, triết gia lặng lẽ sống và làm việc trong mọi khó khăn tại căn hộ ở khu tập thể Kim Liên, không vợ con, không người thân bên cạnh. Với những người hàng xóm, ông nổi tiếng là người đãng trí, ngơ ngác trong các sự việc đang diễn ra trước cuộc đời. Biết bao khó khăn, thiếu thốn, nhất là thiếu thốn về tư liệu mới của tri thức học thuật nhưng ông vẫn không nản. Từ khối óc của con người lặng lẽ đó những tác phẩm lần lượt ra đời: Sự hình thành con người; Vấn đề con người và chủ nghĩa lý luận không có con người; Tìm hiểu nguồn gốc ngôn ngữ và ý thức...Những công trình này được in tại châu Âu đã làm các nhà khoa học phương Tây kính nể. Không ít người mỏi mắt ngóng chờ Trần Đức Thảo từ Việt Nam. Một số người còn đến Việt Nam để tìm "ông Trần". Vậy mà tại Việt Nam nhiều người không rõ Trần Đức Thảo là ai, làm gì, ở đâu. Một số người biết ông lại muốn "Quét sạch những nọc độc của Trần Đức Thảo trong việc giảng dạy triết học" (xin xem bài của Khắc Thành, Tạp chí Học Tập - 1958).
"... Những tâm hồn thấp kém không thể hiểu thấu các bậc vĩ nhân, cũng như kẻ nô lệ nhe răng cười khi nghe hai tiếng tự do". Trần Đức Thảo thấu hiểu những lời trên của đại văn hào Pháp J.J. Rousseau viết trong sách Khế ước xã hộira đời từ năm 1762. Trong cuộc gặp giữa Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trần Đức Thảo khi Người là thượng khách sang thăm hữu nghị chính thức nước Pháp năm 1946, triết gia đã bày tỏ nguyện vọng trở về nước hoạt động. Việt Nam đang đứng bên bờ một cuộc chiến tranh khó tránh khỏi, vì quyền lực đang nằm trong tay những tên thực dân hiếu chiến. Hồ Chủ tịch đã đồng ý với yêu cầu về nước của nhiều nhà khoa học như kỹ sư Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quý Huân, bác sĩ Trần Hữu Tước... Còn Trần Đức Thảo?
***
Theo lời chỉ dẫn, tôi lần đến cậy nhờ nhà văn Sơn Tùng, một nhà văn đã dành tâm huyết cả cuộc đời để nghiên cứu, viết sách về Hồ Chủ tịch và các danh nhân. Nhà văn Sơn Tùng đón tôi bằng cái nhìn thân thiện, ấm áp. Tôi rụt rè trình bày mong muốn của mình. Nghe xong, lời ông nhè nhẹ trong nỗi đau sâu thăm thẳm, cao vời vợi. Thời gian Bác Hồ sang Pháp, cụ Vũ Đình Huỳnh - Bí thư của Người đã tín trọng trao lại cho nhà văn những ký ức suốt cuộc đời không thể nào quên về Hồ Chí Minh với những nhà trí thức yêu nước.
Trời Paris trong tuần Hạ chí cao thăm thẳm không gợn một bóng mây. Nước sông Sein hòa lẫn màu da trời. Hồ Chủ tịch tiếp chuyện triết gia Trần Đức Thảo hồi 10h ngày 25/6/1946, Người băn khoăn:
"Sớm muộn gì cuộc chiến tranh Việt - Pháp sẽ không tránh khỏi phải diễn ra. Chú Phạm Quang Lễ (tức Trần Đại Nghĩa - chú thích của tác giả), chú Võ Qúy Huân về nước sẽ chế tạo được vũ khí đánh giặc. Chú Trần Hữu Tước bào chế thuốc men... Đó là những yêu cầu khẩn thiết nhất lúc này. Còn chú, nhà triết học... Người nở nụ cười nhìn Trần Đức Thảo dí dỏm... Chú về lúc này sẽ không có đất mà cắm dùi đâu..." Thật không ngờ, tầm nhìn xa của vị lãnh tụ hay một lời tiên tri, câu nói ấy đã vận vào cuộc đời triết gia Trần Đức Thảo.
Một buổi tối mùa đông năm 2006, theo thư của nhà văn Thái Vũ từ TP. Hồ Chí Minh gửi ra, tôi tìm đến TS Phạm Thành Hưng cựu Tổng biên tập Nxb ĐHQG Hà Nội. TS Phạm Thành Hưng là "người đỡ đầu" cho nhiều cuốn sách, trong đó có cuốn Triết gia lữ hành Trần Đức Thảo(Nxb ĐHQG Hà Nội 2006). Câu chuyện về Trần Đức Thảo đã làm tan biến không khí vốn yên tĩnh của ngôi nhà riêng ông ở trong khu tập thể ĐH Bách Khoa và làm cho chúng tôi thấy ấm áp trước những cơn gió lạnh giá của mùa đông.
Hơn 10 năm sau ngày triết gia Trần Đức Thảo về cõi thiên thu, TS Phạm Thành Hưng lo xin giấy phép xuất bản rồi bồi hồi chờ từng ngày cho đến khi sách được in ấn vẹn toàn. "Đọc sách của cụ Trần Đức Thảo khó vô cùng em ạ - ông Phạm Thành Hưng tâm sự - thế hệ trẻ các em hiện nay gần như chỉ cảm nhận được thôi. Nhưng mà đọc những bài viết về cụ mình thấy xúc động nghẹn lòng... Trong quá trình để cuốn sách đến tay độc giả gặp rất nhiều khó khăn vì những lý do tế nhị. Tuy nhiên Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 2 (năm 2000) truy tặng triết gia Trần Đức Thảo đó là sự khẳng định và đánh giá công lao của Đảng - Nhà nước đối với cụ".
Một niềm vui đối với vị Tổng biên tập là ban đầu ông xin được trợ cấp cho sách trước khi in vì sợ ế nhưng khi Triết gia lữ hành Trần Đức Thảovừa phát hành đã tạo nên một cơn sốt. Tiếp đó là sự kiện nhà thơ Việt Phương - Thư ký riêng đầu tiên của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng - trao lại toàn bộ di cảo của triết gia Trần Đức Thảo đã gửi cụ Đồng cho Nxb ĐHQG Hà Nội.
"Vậy là vẫn còn di sản triết học và văn hóa học thuật của Trần Đức Thảo cả Việt văn lẫn Pháp văn như chuỗi ngọc lấm bụi lịch sử, đòi hỏi sự sưu tầm, tập hợp, dịch thuật, nghiên cứu, mài dũa để làm lộ sáng tất cả" - Ông Phạm Thành Hưng không giấu được nỗi vui mừng xúc động.
Nhà văn Sơn Tùng cho biết rằng, năm 2000 khi xét tặng giải thưởng Hồ Chí Minh, GS Phan Ngọc là người giải trình về các công trình triết học của cụ Trần Đức Thảo trước hội đồng khoa học. Được sự giúp đỡ của nhà văn Sơn Tùng, tôi mon men đến cửa "Nhà bách khoa cuối cùng của một thế hệ".
GS Phan Ngọc kể rằng, thuở ở An toàn khu Việt Bắc hai anh em cùng nằm chung một cái sạp trao đổi kiến thức. Đêm trước Phan Ngọc nói chuyện về triết học và văn học phương Đông, đêm sau Trần Đức Thảo dạy về triết học và văn học phương Tây.
"Anh Trần Đức Thảo chỉ hỏi những điều sâu xa, khó, và huyền bí của triết học phương Đông thôi. Còn những cái khác anh ấy biết hết rồi".
Kết thúc câu chuyện, GS Phan Ngọc nhắc lại điều ông đã phát biểu tại hội đồng khoa học nhân dịp xét giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 2 (năm 2000):
"Có lẽ không nên bàn đến chuyện Trần Đức Thảo xứng đáng với giải thưởng. Sự nghiệp của ông là khách quan, của cả thế giới. Trí thức Việt kiều nhìn vào cách đối xử với ông để đánh giá thái độ của Đảng đối với trí thức do phương Tây đào tạo. Một người như Trần Đức Thảo tất nhiên có những suy nghĩ riêng về học thuyết Stalin, học thuyết Mao Trạch Đông... Chỉ tiếc là ông đã thấy quá sớm. Cho nên tôi nhắc lại việc trao phần thưởng cho nhà triết học Trần Đức Thảo đã vượt ra ngoài phạm vi một giải thưởng, mà khẳng định một đường lối của Đảng ta đối với những lao động trí óc nói chung và đối với Việt kiều làm việc trí óc nói riêng".
