Thương điếm Hà Lan ở Phố Hiến

Phố Hiến đã đánh dấu thương nghiệp Hà Lan ở châu Á. Khi người Hà Lan lập thương điếm ở đây, sự thịnh đạt của thương điếm này trong suốt quá trình tồn tại đã lớn mạnh đến mức mà nhiều nhà nghiên cứu ngỡ rằng giang cảng Phố Hiến do chính người Hà Lan tạo dựng nên. Điều ấy không phải không có lý vì trước đó chưa bao giờ Phố Hiến có được sức sống mạnh mẽ như vậy, rù rằng Phố Hiến đã xuất hiện trước đó khá lâu, có thể ngay từ thế kỷ XV (1471) khi Lê Thánh Tong đặt ra 12 thừa tuyên.

Nhiều học giả đã đặt câu hỏi, những điều kiện nào giúp các thương nhân Hà Lan thành đạt ở Phố Hiến như vậy? phải chăng công Đông Ấn Hà Lan gặp thời, hay họ có điều gì khác biệt với những công ty Đông Ấn khác. Khảo cứu những nguồn sử liệu có đề cập đến ngoại thương Hà Lan, chúng tôi thấy những điều khác biệt giữa công ty Đông Ấn Hà Lan so với những công ty Đông Ấn khác ở Phố Hiến thể hiện ở những điểm sau:

- Công ty Đông Ấn Hà Lan là công ty đến Phố Hiến lập thương điếm sớm nhất 3-1637, trong khi đó công ty Đông Ấn Anh đến năm 1672 mới vào đây, còn công ty Đông Ấn Pháp muộn hơn nhiều mãi đến năm 1681 công ty này mới có thương điếm ở Phố Hiến.

- Công ty Đông Ấn Hà lan cũng là công ty tồn tại lâu nhất và hoạt động có hiệu quả nhất ở Phố Hiến, công ty có thương điếm ở Phố Hiến trong suốt 63 năm (1637-1700), trong khi đó công ty Đông Ấn Anh chỉ hoạt động 25 năm (1672-1697), còn Công ty Đông Ấn Pháp chỉ tồn tại có 5 năm (1681-1686).

Phải chăng nhờ có thương điếm đầu tiên ở Phố Hiến nên người Hà Lan mới phát triển nhanh chóng như vậy, hay do người Hà Lan am hiểu hơn những công ty khác về thị trường trên giang cảng Phố Hiến. Trên thực tế thì người Hà Lan không phài là những người chú ý đến thị trường Việt Nam (Phố Hiến) đầu tiên, mà trước đó khá lâu, người Bồ Đào Nha và Nhật Bản đã có mặt ở đây và họ đã tổ chức hoạt động buôn bán “Ngay từ những năm đầu của thế kỷ XVI các thương nhân Bồ Đào Nha đã chú ý đến Phố Hiến nhưng mãi đến tháng 3-1967 chiếc thuyền Groll của Hà Lan mới cập bến Đàng Ngoài” và “Thuyền trưởng Hart Skink không xin mở được thương điếm ở Thăng Long nên đành xuôi xuống phố Khách lập thương điếm cho công ty Đông Ấn Hà Lan và thương điếm nhanh chóng làm ăn thịnh vượng” (G.Dumoutier,1895).

Vì thế, điều kiện có thương điếm ở Phố Hiến sớm không hẳn đã giúp người Hà Lan phát triển rực rỡ như vậy. Trước sự thịnh đạt ấy thì ngay cả người Bồ Đào Nha và Nhật bản cũng không hiểu được những lý do thuận lợi giúp người Hà Lan trong việc kinh doanh ở đây “Dù họ chỉ bán hàng và mua và mua vào chủ yếu là tơ lụa để chở đi” (Trương Hữu Quýnh).

Như thế, nếu không phải điều kiện giúp công ty Đông Ấn Hà Lan thịnh đạt ở Phố Hiến là do có thương điếm sớm thì hẳn bên cạnh đó người Hà Lan phải có một ưu thế đặc biệt khi họ đến nơi đây. Và điều đặc biệt ấy không phải điều gì xa lạ mà nó nằm ngay trong chính chính sách của viên thuyền trưởng Carel HartSink, người đầu tiên đặt nền móng cho thương điếm Hà Lan ở Phố Hiến. Chính sách của viên thuyền trưởng này có thể khái quát qua những lời đánh giá “HartSink đã sử dụng biện pháp sở trường của người Hà Lan ở phương Đông là tìm mọi cách làm quen với nhà chức trách để gây thiện cảm và biếu họ những món quà rất hậu và HartSink đã đủ khéo léo để nhà vua nhận là con nuôi” (Dumoutier, 1895).

Ngoài ra, người Hà Lan cũng rất tinh ý trong việc phân tích tình hình chính trị ở Việt Nam khi đó. Trong bối cảnh ấy HartSink thừa thông minh đ ể hiểu đ ược tầm quan trọng c ủa chúa Trịnh. Ngay việc làm quen với chúa Trịnh cũng được HartSink coi trọng. Chẳng thế mà trong bức thư ngày 24-7-1641 Trịnh Tráng gửi cho viên toàn quyền Hà Lan ở Đài Loan có nói: “Tôi thấy ông ta (HartSink) tâm địa ngay thẳng và tôi coi trọng ông ta như bàn tay phải của tôi” và Trịnh Tráng đã cho phép người Hà Lan tự do buôn bán ở Đàng Ngoài và lập thương điếm. Vì thuận lợi như thế nên chỉ tính riêng trong một chuyến đi “ HartSkink đã mang về 200.000 Gludens”. Trong khi đó chỉ cần 6.000 Gludens là có thể tham dự vào ban giám đốc của công ty Đông Ấn Hà Lan (W.Z.Mulder, dẫn lại của Nguyễn Thừa Hỷ).

Có thể thấy chính sách công tâm của người Hà Lan ở châu Á nói chung và Việt Nam nói riêng đã tỏ ra rất hiệu quả và mang lại cho họ nhiều thuận lợi trong việc giành giật thị trường. Vì chính sách đó rất phù hợp với tình hình xã hội lúc bấy giờ. Trong khi ấy thì những thương nhân Anh quốc lại có chính sách khác hẳn với những thương nhân Hà Lan. Họ luôn than phiền về việc phải biếu quà cáp cho các nhà chức trách địa phương “Tục lệ xứ này là không đến viếng tay không”,hoặc “ Taykhông thì giàu nghèo gì đi nữa cũng chẳng đến được bất kỳ bậc quan trên nào”. Người Anh còn ghi lại tỉ mỉ những lần họ phải đến quà cáp những nhà chức trách địa phương với những lời lẽ không mấy thiện cảm “Ngày 18-8-1672 viên quan trấn thủ ở Phố Hiến được biếu một con khỉ mà ông ta đã từng ngỏ lời với chúng tôi là ông ta rất thích có mà chúng tôi đã mua được của một thuỷ thủ” (Une factorerie anglaise au Tonkin au XVIIèsiècle).

Và có lẽ người Anh chỉ kịp tỉnh ngộ ra khi người Hà Lan làm ăn ngày một thịnh vượng ở đây, cũng như sự qua lại mật thiết giữa các viên thuyền trưởng Hà Lan với các quan sở tại. Khi ấy người Anh ngầm hiểu phần nào được phương pháp ngoại giao của HartSkink. Đó là việc tranh thủ tiếp xúc voái các quan trên và biếu họ những món quà rất hậu. Và người Anh đã nhìn nhận lại “Người Anh nhận ra rằng biện pháp tôt hơn nhiều là mang theo một danh mục thủ tục những quà tặng cho nhà cầm quyền với những đồng Reals bạc tám, điều đó giúp họ dễ dàng hơn để ngăn khỏi những hành động cướp bóc của giới quan liêu”(Anthony Farrington).

Có thể thấy chính sách đầu tư quan hệ và mua chuộc quan hành tại của người Hà Lan ở Phố Hiến đã phần nào khẳng định được phương án kinh doanh của những viên thuyền trưởng Hà Lan khi ấy. Sau khi HartSink rời Phố Hiến về nước thì người kế nhiệm ông ta phải có tố chất “Phải là người hiểu Tonkin(Đông kinh, Đàng Ngoài) và khéo léo quan hệ với người bản xứ. cứ thế những viên thuyền trưởng Hà Lan luôn lấy phương án công tâm là cách tối ưu trong công cuộc cạnh tranh thị trường. Sau này Hendrik Baron cũng đã áp dụng thành công phương án của HartSink, ông ta đã dùng mọi cách để được lòng các nhà chức trách bản xứ. Hendrik Baron đã cho con mình là “Semuelo Baron làm con nuôi Trịnh Căn”. Điều đó cũng không nằm ngoài kế hoạch tranh thủ tình cảm của chúa Trịnh với người Hà Lan.

Những bước thành công của thương nhân Hà Lan ở Phố Hiến là biết biếu quà rất hậu. Nhưng như vậy chưa đủ cho người Hà Lan oanh tạc trên thương cảng Phố Hiến và Đàng Ngoài khi ấy. Mà bên cạnh đó người Hà Lan còn sử dụng phương án gắn kết chính trị triệt để bằng cách gả con gái của viên toàn quyền Hà Lan ở Đài Loan cho vua nhà Lê. Nhờ vậy mà người Hà Lan đã thuận lợi lại cộng thêm thuận lợi và tất cả những thị trường béo bở của người Bồ đào Nha ở đây lần lượt rơi vào tay họ, bới người Hà Lan “có bà OurouSan, một cung phi được vua Lê Thần Tông Sủng ái” (G.Dumoutier,1895).

Có thể nhờ điều này mà người Hà Lan đã có đủ cơ hội tiếp cận với những người đứng đầu nhà nước Việt Nam lúc bấy giờ, và nhờ đó mà việc thực hiện phương án kinh doanh của người Hà Lan cũng dễ dàng hơn. “Điều thật may mắn cho HartSink là trong chuyến đi này ông đã gặp được OurouSan, bà vừa là người phiên dịch vừa là người bảo đảm giới thiệu HartSkink với Lê Thần Tông” (G.Dumoutier,1895).

Bởi vậy, người Hà Lan đã dần dần chiếm những vị trí quan trọng của các thương nhân khác trên thương cảng Phố Hiến và Đàng Ngoài. Sau một loạt thành công ở Phố Hiến thì mong ước của những người Hà Lan cũng được toại nguyện. Khi chúa Trịnh cho phép họ lập thương điếm tại Thăng Long và tự do hoạt động ở đó. Nhờ những điều kiện thuận lợi và được sự bảo hộ tối ưu như vậy nên những thương nhân Hà Lan “Đã đặt trọng tâm nhiều hơn vào mở rộng thị trường buôn bán…không thể nói rằng họ vừa mua vừa cướp bóc” (Nguyễn Thế Anh, 1967).

Đặc biệt, vào những năm cuối thế kỷ XVII khi người Bồ Đào Nha, Pháp chú ý nhiều hơn đến việc truyền đạo, điều đó đã gieo rắc nghi kỵ trong triều đình. “Sự trục xuất vị giám mục vào năm 1696 đã đánh dấu cho thời kỳ bài người phương Tây một cách triệt để, kể cả thương nhân” (Nguyễn Quang Ngọc, 1992). Vì thế các công ty Đông Ấn khác lần lượt sập tiệm như công ty Đông Ấn Anh phải ngừng hoạt động ngay năm sau (1697). Trong khi đó những thương nhân Hà Lan và thương điếm của họ vẫn đàng hoàng tồn tại và phát triển trong suốt những năm tiếp theo.

Có thể nói sau 63 năm tồn tại và hoạt động ở Phố Hiến, áp dụng những sách lược kinh doanh kết hợp cùng việc quan hệ với các quan hành tại, người Hà Lan đã góp phần đáng kể vào việc biến một khu chợ khá sầm uất thành một đại đô thị đứng đằng sau kinh kỳ. Điều quan trọng hơn là người Hà Lan đã tản đi khắp các thành thị, xóm thôn mua hàng và đặt hàng tạo nên một thương trường sôi động. Vì những hoạt động đó mà nhiều học giả đã cho rằng chính những thương nhân Hà Lan dựng nên một Phố Hiến như nó vốn có, dẫu không phải như vậy nhưng sự thành lập công ty Đông Ấn Hà Lan với thương điếm Hà Lan ở Phố Hiến và với những hoạt động của nó ở châu Á nói chung đã góp phần để cho người Hà Lan tạo nên “cuộc cách mạng thương nghiệp thế kỷ XVII”.

____________________________

Tài liệu tham khảo:

- Georges Dumoutier , Les comptoirs hollandais de Pho Hien ou Pho Khach pres de Hung Yen ( Tonkin) au 17e siecle,1895.

-Nguyen The Anh , Biliographie critique sur les relations entre le Vietnam et 1’Occident,1967.

- W.Z. Mulder, dẫn theo Nguyễn Thừa H, Phố Hiến qua cácnguồn tư liệu nước ngoài.

-Nguyễn Quang Ngọc , Đôi nét về Công ty Đông Ấn Hà Lan và thương điếm Phố Hiến,1992.

Nguồn: Xưa và Nay số 249. Tháng 12-2005