Sức khoẻ tâm thần

“Một cơ thể khoẻ mạnh là sản phẩm của một tinh thần lành mạnh”

Bernard Shaw (1856-1950) - Nhà văn Anh

Sức khoẻ tâm thần là gì?

Mọi người thường quen coi người không có bệnh tật là người hoàn toàn khoẻ mạnh và cho rằng người đó có sức khoẻ. Nói như vậy chưa thật đúng. Tổ chức Y tế Thế giới (Liên hiệp quốc) đã chính thức chia sức khoẻ thành sức khoẻ tâm lý, sức khoẻ sinh lý và sức khoẻ xã hội. Chỉ người nào đồng thời có đủ ba loại sức khoẻ đó mới được xem là người mạnh khoẻ thực sự. Chúng ta đã biết sức khoẻ sinh lý chỉ một cơ thể không có bệnh, thế còn sức khoẻ tâm thần là gì?

Sức khoẻ tâm thần (mental health) chỉ trạng thái con người có thể thích ứng và hoà hợp nhịp nhàng trước ảnh hưởng của hoàn cảnh cũng như sự biến đổi của bản thân. Ở đây, ta thấy có hai mặt là hoàn cảnh và bản thân cùng hai cách ứng xử là thích ứng và hoà hợp nhịp nhàng. Rõ ràng, một mặt chỉ con người phải đối mặt với những cảnh ngộ như giàu nghèo, no đói, thắng thua, được mất, thành bại; mặt khác chỉ sự biến đổi của bản thân, như tuổi trẻ phát triển và trưởng thành, dần dần suy yếu, già đi và mắc bệnh. Ở đây, đòi hỏi con người phải thích ứng, phải xử lý sao cho vẹn tròn, vừa sáng suốt mà không dại dột vừa thông tuệ mà không ngu tối, vừa tỉnh táo mà không lú lẫn, trước hiểm nguy vẫn ung dung thư thái, gặp nghịch cảnh vẫn không sờn gan nản chí, lúc trẻ thì ham học, hiếu kỳ, lớn lên thì chăm chỉ, phấn đấu vươn lên, về già thì yên vui tri túc, thắng chẳng kiêu căng, bại chẳng than thân trách phận - tất cả đòi hỏi con người phải ứng xử hoà hợp nhịp nhàng. nếu như một thiếu niên mà tính tình đã già cỗi như ông cụ non, yếm thế, lười nhác, chán đời, không hoà mình với xung quanh, như thế cũng không thể coi là tinh thần lành mạnh. Do vậy, đối với sự thay đổi của hoàn cảnh cũng như của bản thân, con người phải luôn luôn có sự thích ứng cần thiết và hoà hợp nhịp nhàng, như thế mới coi là có sức khoẻ tâm thần, nếu không xem như sức khoẻ tâm thần kém hay dị thường về tâm lý.

Ở đây, ta không nên lẫn lộn sức khoẻ tâm thần kém (dị thường về tâm lý) với bệnh tâm thần, chỉ khi nào mức độ dị thường nghiêm trọng tới một hạn độ nhất định mới trở thành sự biến đổi về tâm lý hay bệnh tâm thần. Chẳng hạn khi dị thường về tâm lý cản trở quá trình tư duy thông thường, thậm chí gây ra ảo giác thì lúc ấy mới xem là bệnh tâm thần.

Những dị thường về tâm lý cũng giống như những dị thường về sinh lý đều có thể từ lượng biến thành chất. Bởi vậy, nếu thấy có những dị thường về tâm lý cần sớm tranh thủ lời khuyên của bác sĩ tâm thần, các nhà tư vấn tâm lý cũng như của người thân hoặc những người có uy tín: “Tâm bệnh phải trị bằng tâm dược”

Như vậy, những dị thường về tâm lý sẽ giảm đi và dần dần trở lại bình thường.

Tóm lại, trong thời đại ngày nay, quan niệm truyền thống về sức khoẻ đã trở nên lỗi thời; sức khoẻ nói chung không thể chỉ đóng khung ở lĩnh vực thể chất, mà phải bao gồm cả tâm lý, tâm trí và tinh thần.

Tiêu chuẩn của sức khoẻ tâm thần

Về vấn đề sức khoẻ tâm thần, nhiều nhà khoa học đã miệt mài đi sâu nghiên cứu, phát triển và đã thu được những thành tựu đáng mừng. Năm 1951, nhà tâm lý học kiệt xuất Mỹ A.H.Maslow cùng cộng sự đã xuất bản cuốn “Tâm lý học dị thường” (Abnormal Psychology), trong đó nêu 10 tiêu chuẩn của sức khoẻ tâm thần:

1. Có cảm giác an toàn;

2. Hiểu mình và đánh giá đúng năng lực của mình;

3. Lý tưởng sống phù hợp với thực tế;

4. Không tách mình khỏi hoàn cảnh sống thực tế;

5. Giữ gìn nhân cách hoàn chỉnh và hài hoà;

6. Có năng lực học tập trải qua kinh nghiệm;

7. Có quan hệ giao tiếp tốt;

8. Biết biểu lộ và kìm nén xúc cảm một cách thích hợp;

9. Biết phát huy cá tính có chừng mực trong điều kiện không trái với yêu cầu của tập thể;

10. Có thể thoả mãn một cách hợp hợp lý những nhu cầu cơ bản của cá nhân trong điều kiện không trái ngược với những quy định của xã hội.

Mười tiêu chuẩn của sức khoẻ tâm thần nói trên của Maslow được đại đa số các nhà khoa học tán đồng và dưới con mắt của chúng ta ngày nay những tiêu chuẩn ấy vẫn bao quát toàn diện và đúng đắn.

Cùng với việc đi sâu vào thực tiễn sống còn của con người cũng như vào việc nghiên cứu khoa học, con người ngày càng nhận thức rõ tầm quan trọng của sức khoẻ tâm thần.

Tới năm 1990, Tổ chức Y tế thế giới lại công bố định nghĩa mới về sức khoẻ con người, nếu như cả bốn mặt thể chất, tâm lý, thích ứng xã hội và đạo đức đều lành mạnh, thì mới được coi là hoàn toàn khoẻ mạnh. Qua đó chúng ta hiểu:

1. Sức khoẻ thể chất tức là sức khoẻ sinh lý.

2. Sức khoẻ tâm thần hay tâm lý muốn chỉ một nhân cách hoàn chỉnh, có cảm giác về mình tốt đẹp, cảm xúc ổn định, có tinh thần tích cực, có năng lực tự kiềm chế tốt, có thể duy trì sự cân bằng về tâm lý, biết tự trọng, tự tin, hiểu rõ mình, hiểu rõ người, có cảm giác an toàn đầy đủ trong điều kiện mình đang sống, có khả năng duy trì mối quan hệ giao tiếp đúng đắn, vui vẻ đón nhận sự hoan nghênh và tín nhiệm của người khác, có mục đích sống rõ ràng, có tinh thần tiến thủ, có tinh thần theo đuổi lý tưởng và sự nghiệp.

3. Còn sức khoẻ thích ứng xã hội có nghĩa là mọi hoạt động tâm lý cũng như hành vi có thể thích ứng với tình hình phức tạp cũng như sự biến đổi của hoàn cảnh biết tuỳ cơ ứng biến, đổi mới tư duy, không máy móc bảo thủ.

4. Cuối cùng, sức khoẻ đạo đức hàm nghĩa không lấy việc làm tổn hại đến lợi ích của người khác và của xã hội để thoả mãn nhu cầu của mình, có khả năng phân biệt thật giả, thiện ác, tốt xấu, đúng sai, vinh nhục, biết tự kiềm chế lời nói cũng như việc làm của mình căn cứ vào những chuẩn mực được xã hội thừa nhận, một lòng một dạ sống vì hạnh phúc của người khác và vì sự tiến bộ của xã hội.

Qua đó, ta thấy nội hàm của “sức khoẻ” giờ đây đã được mở rộng, trong đó nổi trội lên bộ phận “sức khoẻ tâm thần”. Trong bốn tiêu chí của “sức khoẻ” do Tổ chức Y tế thế giới nêu ra gần đây thì ba tiêu chí sau thuộc “sức khoẻ tâm thần”.

Không còn nghi ngờ gì nữa, việc giới định và quan niệm về “sức khoẻ” như vậy là khoa học, thực sự cầu thị và hoàn toàn đúng đắn.

Giữ gìn sức khoẻ tâm thần

Các nhà khoa học đã chỉ ra rằng, những người có bệnh mà tự mình chữa khỏi đều là những người có tâm lý lành mạnh, lạc quan, yêu đời. Theo thống kê của Hội Ung thư Mỹ thì có khoảng 10-15% người mắc bệnh ung thư mà khối u tự nhiên biến mất. Các chuyên gia nhận định rằng, sức miễn dịch của cơ thể được tăng cường chính là nguyên nhân chủ yếu làm cho các khối u tự lành. Các quan sát cho thấy, trong số những người mắc bệnh ung thư tự lành phần lớn là những người có tính lạc quan, kiên cường. K.Marx đã nhận xét rất đúng rằng: “Một tinh thần lành mạnh giá trị bằng mười liều thuốc, có thể làm mất đi sự mệt mỏi và những đau đớn về thể xác”. Chính vì vậy mà ở phương Đông, từ xa xưa các nhà hiền triết đã răn dạy “Dưỡng thần vi bản” (Lấy tu dưỡng về tâm thần làm gốc), xem sự tu dưỡng về mặt tâm thần là yếu tố quan trọng hàng đầu trong việc dưỡng sinh phòng bệnh, chiến thắng ốm đau, kéo dài tuổi thọ…

Vậy “dưỡng thần” như thế nào? Ở đây ta có thể kể những kinh nghiệm đã đúc kết được của người xưa.

1. Phép tu tính dưỡng thần: Chỉ việc tu dưỡng về đạo đức để bồi bổ sức khoẻ tâm thần.

2. Phép thanh tĩnh dưỡng thần: Chỉ việc gạt bỏ những ưu phiền, những băn khoăn, những ý nghĩ vấn vương để giữ cho tâm thần lắng dịu, bình lặng, yên vui.

3. Phép kiềm chế dưỡng thần: Nhấn mạnh việc sử lý đúng đắn những kích thích trong cuộc sống, làm chủ xúc cảm của mình, tránh những xúc cảm tiêu cực kéo dài.

4. Phép tiết dục dưỡng thần: Chỉ việc từ bỏ những ham muốn nặng về vật chất, chạy theo danh lợi bất chính, mua quan bán tước, rượu chè cờ bạc, đục khoét tham nhũng, xa hoa truỵ lạc.

5. Phép cần mẫn dưỡng thần: Chỉ việc nỗ lực công tác, chăm chỉ lao động, hưởng thụ niềm vui trong lao động mà quên đi những băn khoăn, sầu muộn vương vấn trong đầu.

6. Phép cầm kỳ thi hoạ dưỡng thần: Chỉ việc tham gia các loại hình vui chơi giải trí mà mình yêu thích, đưa lại những phút giây thư giãn và niềm vui thanh khiết, tao nhã.

7. Phép thuận thời dưỡng thần: Chỉ việc điều chỉnh tâm lý, tinh thần, cảm xúc thuận theo các mùa trong năm, luôn luôn giữ thế cân bằng, giúp con người hoà đồng với thiên nhiên và vạn vật.

8. Phép vận động dưỡng thần: Ở đây ta thấy vận động chẳng những đưa lại cho ta sức khoẻ thể chất, mà còn góp phần bồi bổ sức khoẻ tâm thần.

Những phép tu dưỡng nêu trên phù hợp với những quan điểm của “Tâm lý học sức khoẻ” ngày nay, tất cả nói lên tầm quan trọng của sức khoẻ tâm thần đối với cuộc đời cũng như giá trị nhân sinh của mỗi con người.

Chúng ta sinh ra trên cõi đời, lớn lên và trưởng thành trong cuộc đời, không thể không đối mặt với những thách thức, những cảnh ngộ và những gánh nặng của cuộc đời. Tất cả đòi hỏi mỗi người phải ứng xử và hành động một cách thông minh, khôn khéo, hợp tình hợp lý. Và, chỉ những người có một sức khoẻ tâm thần lành mạnh và ưu việt mới có thể thực hiện được điều đó và trở thành người có sức mạnh thực sự.

Nguồn: Thế giới trong ta, số 253, 3/2006