Nghiên cứu Phan Bội Châu ở Nhật Bản

Nhân kỷ niệm 140 năm ngày sinh Phan Bội Châu (26 - 12 - 2007). Tạp chí Xưa & Nay trích giới thiệu một phần “ Nghiên cứu Phan Bội Châu ở Nhật” của GS. Chương Thâu

Đất nước có mối quan hệ nhiều năm hoạt động của Phan Bội Châu và đã có nhiều học giả nghiên cứu về Phan Bội Châu, thì ở Nhật Bản, các nhà nghiên cứu khoa học xã hội nhân văn của nước này cũng sớm có nhiều công trình giới thiệu về nhà chính khách, nhà yêu nước và cũng là nhà tư tưởng, nhà văn hoá Phan Bội Châu.

Trên sách báo Nhật Bản 60 năm nay, chúng ta đã đọc thấy có rất nhiều luận văn, bài báo, tư liệu văn sử... về Phan Bội Châu của nhiều tác giả người Nhật. Họ là các nhà nghiên cứu về văn, sử, chính trị... là những giáo sư có tên tuổi của ba thế hệ đã nghiên cứu về Việt Nam, về Phan Bội Châu. Mảng thông tin này thật phong phú, khó mà tóm lược được đầy đủ. Chúng tôi xin mượn đoạn lược thuật sau đây của GS. TS Shiraishi Masaya, một nhà “Việt Nam học” đồng thời là một nhà “Phan Bội Châu học” của Nhật Bản, vừa qua có nhiều dịp sang Việt Nam trao đổi khoa học đã trình bày tại Viện Sử học về đề tài Phan Bội Châu ở Nhật Bản. Xin dẫn nguyên văn.

“Tôi xin trình bày về thực trạng nghiên cứu Việt Nam tại Nhật Bản đặc biệt là những hoạt động nghiên cứu về cụ Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du và lịch sử quan hệ giữa hai nước Nhật Bản và Việt Nam thời cận đại.

Những năm đầu sau khi chiến tranh Thái Bình Dương kết thúc, người Nhật không có điều kiện tiếp tục nghiên cứu về tình hình nước ngoài, vì đời sống khó khăn, tài chính thiếu thốn và không có chủ quyền độc lập, ngoại giao với các nước khác.

Cho tới những năm 1960, một số nhà nghiên cứu mới bắt đầu nói đến những vấn đề liên quan tới Phan Bội Châu và tới Phong trào Đông Du. Trong số những tác phẩm trong thời kỳ này, cuốn sách quan trọng nhất là cuốn do các giáo sư Nagaoka Shinjiro và Kawamoto Kuniê biên soạn. Trong đó gồm có một số tác phẩm của Phan Bội Châu được dịch sang tiếng Nhật và một số bài giải thích của hai tác giả đó.

Cũng trong thời gian này, giáo sư Tanigawa Yochihiko cũng trình bày về những hoạt dộng của Phan Bội Châu. Ông Tanigawa căn cứ vào dịch văn tiếng Trung Quốc cuốn Lịch sử Việt Nam của ông Trần Huy Liệu và đánh giá vai trò lịch sử của Phan Bội Châu theo ý kiến của giới sử học miền Bắc Việt Nam hồi đó. Ông Tanigawa là nhà nghiên cứu lịch sử cận đại Đông Nam Á.

Ông Torado là một nhà nghiên cứu lịch sử cận đại Trung Quốc cũng có viết một luận văn về sự liên hệ giữa nhóm Phan Bội Châu và nhóm Trung Quốc có khuynh hướng vô chính phủ ở Nhật Bản.

Trong những năm 1970, nhóm nghiên cứu Việt Nam thuộc thế hệ thứ hai, bắt đầu phát biểu một số bài trên các tạp chí khoa học. Trong số những người đó có chị Sakai Izumi và tôi (Shiraishi Masaya).

Chị Sakai căn cứ vào những tài liệu của miền Bắc, đánh giá rằng mặc dầu Phan Bội Châu là một người lãnh đạo hoạt động giải phóng dân tộc, nhưng Phan Bội Châu không có quan điểm rõ rệt sâu sắc về chủ nghĩa phản đế (?) và vấn đề liên minh công nông.

Còn tôi (Shiraishi) thì tôi cho rằng những sách báo, tài liệu của miền Bắc và sách báo của cả miền Nam cũng như những tài liệu sưu tầm được ở Nhật Bản, những sách báo liên quan đến Phan Bội Châu có được từ Mỹ, từ Pháp... tôi bắt đầu đi sâu nghiên cứu và lần lượt phát biểu một số luận văn về tư tưởng Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng. Đồng thời, tôi cũng cố gắn tìm hiểu kỹ hơn hoàn cảnh xã hội, kinh tế, chính trị chung quanh những hoạt động của thế hệ Phan Bội Châu.

Những năm cuối 1970 và những năm đầu 1980, GS. Gotokiupei đã viết một cuốn sách phê bình xu hướng chủ nghĩa châu Á trong một cuốn sách khác viết về lịch sử quan hệ Nhật - Việt thời cận đại.

Một số người Nhật khác cũng tìm ra một số tài liệu quý về các ông Assaba Sakitaro và Kashiwabara Buntaro là hai người Nhật đã từng giúp đỡ Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du.

Riêng tôi thì tôi tiếp tục phát biểu khoảng hơn 20 bài nghiên cứu có liên quan đến vấn đề Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du. Căn cứ vào những tài liệu bằng chữ Hán, chữ Việt, Nhật, Pháp và Anh.... tôi đã trình bày nhiều phương diện của hoạt động Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du, gồm có tư tưởng chính trị của Phan Bội Châu, nhận định đánh giá vai trò của Phan Bội Châu và của Phong trào Đông Du trong lịch sử dân tộc Việt Nam, mối quan hệ giữa Nhật Bản và Việt Nam, mối quan hệ giữa Nhật Bản và thực dân Pháp, sự liên kết giữa người Việt Nam, Trung Quốc và những chí sĩ các nước châu Án khác lưu trú và hoạt động tại Nhật Bản hồi đó... và tháng 7 năm nay (1991), tôi đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Quốc gia về đề tài Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du trên cơ sở tập hợp, bổ sung thêm và khái quát từ những bài tôi đã viết và phát biểu từ trước”. (Trích từ Báo cáo Tình hình nghiên cứu Việt Nam và nghiên cứu Phan Bội Châu tại Nhật Bản của GS. TS Shirashi Masaya tại Viện Sử học ngày 24 - 12 - 1991).

Shirashi Masaya sau đó lại trở sang Việt Nam tiếp tục tìm kiếm thêm tài liệu tại Hà Nội, Nghệ An, Huế và thành phố Hồ Chí Minh, tiếp xúc, phỏng vấn các thân nhân Phan Bội Châu, các nhà nghiên cứu Việt Nam nhằm bổ sung và hoàn thiện bản Luận án, nâng lên thành một cuốn sách khá bề thế để xuất bản tại Tokyo nhân kỷ niệm 125 năm ngày sinh Phan Bội Châu (1992). Cuốn sách này đã được dịch sang tiếng Việt, nhan đề là: Phong trào Dân tộc Việt Nam và Quan hệ của nó về Cách mạng và thế giới. In làm 2 tập (490 tr + 524 tr) do Nxb Chính trị Quốc gia – Hà Nội xuất bản năm 2000. Đây là một “tập đại thành” các công trình nghiên cứu về Phan Bội Châu của tác giả Shirashi Masaya, nhà “Việt Nam học” tầm cỡ của Nhật Bản hiện nay.

Nhưng vấn đề nghiên cứu Phan Bội Châu ở Nhật Bản không dừng lại đây. Trong năm 2005, nhân kỷ niệm 100 năm Phong trào Đông Du, ở đất nước “mặt trời mọc”, nơi mà cách đây hơn 100 năm các cụ sĩ phu yêu nước Việt Nam đã được ảnh hưởng bởi ngọn “gió Duy Tân từ Đông hải thổi vào” và đã đến với “người anh em” “đồng văn đồng chủng” này vẫn có nhiều học giả tiếp tục tìm hiểu giới thiệu về Phan Bội Châu. Do vậy mà lại có nhiều cuộc hội thảo khoa học, hội họp kỷ niệm được tổ chức trên đất Nhật tại các thành phố như Tokyo, Assaba, Shizoula, Kobe.... từ tháng 4 đến 10 - 2005 tập hợp đông đảo nhân sĩ, trí thức Nhật Bản và Việt kiều tại Nhật Bản tham dự. Có nhiều đề tài của các diễn giả nổi tiếng như:

- Trần Đức Thanh Phong: Kỳ Ngoại Hầu Cường Để và Phong trào Đông Du.

- Triết học của Trần Đức Giang: Hoạt động của cụ Phan Bội Châu ở Trung Quốc: tiếp thu tư tưởng các nhà cách mạng Nhật - Hoa.

- Đỗ Thông Minh: Hoạt động của Phong trào Đông Du ở Nhật Bản.

- Masaya Shirashi: Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du.

- Chihiro Muyazawa: Hậu phong tào Đông Du, hoạt động của Cường Để từ 1915 - 1951.

- Shiro Momoki: Phong trào Đông Du trong lịch sử châu Á và thế giới.

- Tatsyua Mori: Chung quanh vị hoàng thân Cường Để.

Những bài “diễn thuyết” trên đây đều đã được tập hợp in trong kỷ yếu Kỷ niệm 100 năm Phong trào Đông Du - Phan Bội Châu và Cường Để do Nxb Tân Văn/ Melong Center ấn hành 2005.

Ngoài ra, một số học giả Nhật Bản còn được mời sang Việt Nam dự các hội thảo khoa học Kỷ niệm 100 năm Phong trào Đông Duở Đại học Quốc gia Hà Nội 21 - 11 - 2005, ở Vinh 10 - 9 - 2005 và ở Huế 27 - 10 - 2005. Họ đã có những tham luận liên quan đến Phan Bội Châu và Phong trào Đông Du như:

Akihito Hashimoto: Hướng tới 100 năm Đông Du.

Shimao Monora: Nhìn lại nghiên cứu Việt Nam tại Nhật Bản.

Mori Erría: Cường Để ở Nhật Bản và tình cảm của người Nhật đối với Cường Để.

Ouchi Akira: Hội thảo kỷ niệm 100 năm Phong trào Đông Du và giao lưu văn hoá Nhật - Việt.

Amma Yuliho: Lịch sử bia kỷ niệm Asaba Sakitaro của Phan Bội Châu và Giao lưu Nhật - Việt.

Kawamoto Kuniê: Về tác phẩm Việt Nam vong quốc sử.

Trong số các tham luận trên, có bản của GS. Kawamoto Kuniê đặt vấn đề nghi vấn: Việt Nam vong quốc sửlà của Ẩm Băng Thất hay chủ yếu là của Ẩm Băng Thất (Lương Khải Siêu) vì được in nhiều lần trong Chuyện tập, Toàn tậpcủa Lương Khải Siêu. Đây là một vấn đề “văn bản học” có thể gây tranh cãi (về tác giả là người thuật và người biên soạn) nhưng theo chúng tôi cũng có thể giải quyết ổn đáng khi sách này được in ở Trung Quốc (những năm 1905... và nhiều năm sau) rồi sau đó đã đưa vào Toàn tập Lương Khải Siêulà khi Lương Khải Siêu đã qua đời. Hơn nữa nếu đọc kỹ hơn thì thấy rõ văn khí của Phan Bội Châu là rất rõ (lại có cả thơ chữ Nôm nữa) thì không thể cho rằng đây là tác phẩm của Lương Khải Siêu. Mà thực ra Lương Khải Siêu chỉ viết phần Tiền lục(Lời nói đầu) và phần cuối Việt Nam tiêu chímà thôi. Còn lại các chương trình chính của Việt Nam vong quốc sửlà của Phan Bội Châu thuật và Lương Khải Siêu là người biên soạn lại và giúp cho việc xuất bản.