Hormon prolactin & sự tiết sữa

Vai trò của hormon prolactin

Trong hệ nội tiết, người ta đặc biệt quan tâm đến trục hạ đồi - tuyến yên - tuyến nội tiết vì nó giải thích toàn bộ quá trình sản xuất, tác dụng của hormon. Một tín hiệu thần kinh tác động vùng hạ đồi tiết ra một yếu tố làm cho tuyến yên tiết ra hormon; hormon này tiếp tục tác động đến tuyến nội tiết để tăng hoặc giảm sản xuất hormon của tuyến. Lượng hormon nhiều hoặc ít, tác động ngược đến trục này để giảm hoặc tăng tiết (gọi là cơ chế tác động ngược)

Prolactin là một hormon được tế bào ái toan của tuyến yên tiết ra trong giai đoạn có thai và trong suốt thời gian cho con bú. Prolactin là một protein có 198 axit amin, trọng lượng phân tử 21.500. Prolactin có tác dụng kích thích tuyến vú tiết ra sữa; nồng độ hormon này tăng về ban đêm (cao nhất từ 1-5 giờ sáng) và tương đối ổn định trong ngày. Ngoài thời gian có thai, prolactin không được tuyến yên tiết ra do sự ức chế của một yếu tố tiết ra bởi vùng dưới đồi có tên là PIF (prolactin inhibiting factor).

Bất kỳ lý do nào làm tăng tiết lượng hormon prolactin trong máu đều làm tăng tiết sữa và nếu không liên quan đến thai kỳ thì sự tiết sữa này được xem là bất thường (kéo dài trên 6 tháng). Có một số tình trạng làm tuyến yên tăng tiết trực tiếp prolactin và một số khác làm tuyến yên tăng tiết prolactin qua việc giảm tiết yếu tố PIF từ vùng dưới đồi.

Hội chứng chảy sữa kéo dài và vô kinh

Hội chứng này còn được gọi theo tên tác giả tìm ra là hội chứng Chiari-Frommel. Đây là do tổn thương vùng dưới đồi hay gặp ở phụ nữ (nhất là thanh nữ). Nguyên nhân thường gặp nhất là khối u ở thuỳ trước tuyến yên hoặc u vùng dưới đồi. Do tình trạng tổn thương nên vùng dưới đồi không tiết đủ yếu tố ức chế PIF dẫn đến sự tăng tiết hormon prolactin ở tuyến yên gây chảy sữa kéo dài.

Triệu chứng hay gặp là nhức đầu, rối loạn kinh nguyệt (vô kinh), chảy sữa kéo dài (không liên quan đến có thai hoặc cho con bú), giảm thị lực, khát, có thể tăng cân hoặc giảm cân, … có thể gặp béo toàn thân hoặc mỡ tích tụ ở từng vùng. Thường kèm theo chứng rậm lông. Tùy theo khối u phát triển và gây chèn ép mà có những triệu chứng của rối loạn chức năng thần kinh cũng như thị giác. Nếu khối u chèn vào bắt chéo thần kinh thị giác sẽ gây ra mất tầm nhìn bên ngoài (hẹp thị trường thái dương), chèn ép vùng dưới đồi làm rối loạn vận mạch, rối loạn dinh dưỡng, đái tháo nhạt… Trong thực tế lâm sàng cũng có nhiều trường hợp bệnh nhân không có triệu chứng gì ngoài vấn đề chảy sữa kéo dài và vô kinh kéo dài nhiều năm.

Để xác định bệnh, bệnh nhân sẽ được định lượng prolactin trong máu hoặc được thực hiện xét nghiệm đo mức prolactin nhanh buổi sáng (bình thường nồng độ prolactin dưới 20µg/L). Chụp X quang có thể thấy hố yên to (cho biết gián tiếp có khối u tuyến yên). Ngày nay, nhờ các thiết bị chuẩn đoán hình ảnh cao cấp như chụp cắt lớp điện toán hoặc cộng hưởng từ nên việc chuẩn đoán khối u của tuyến yên và vùng dưới đồi tương đối thuận lợi, tuy nhiên nếu khối u quá nhỏ cũng khó phát hiện ra. Chứng phình động mạch cảnh trong cũng có những triệu chứng giống u tế bào không bắt màu của tuyến yên cần phải phân biệt bằng chụp hình động mạch cảnh.

Đặc điểm khối u ở tuyến yên và vùng dưới đồi có thể lành tính hoặc ác tính. Nếu khối u lành tính, phát hiện sớm và điều trị kịp thời thì tiên lượng của bệnh rất tốt nhưng khối u ác tính sẽ có dư hậu rất xấu. Điều trị triệt để hội chứng này là việc lấy đi khối u của tuyến yên hoặc vùng dưới đồi. Có thể phẫu thuật lấy khối u hoặc phá hủy bằng tia X, gamma hoặc chất phóng xạ.

Việc tiết sữa kéo dài không liên quan đến thai kỳ và cho con bú có rất nhiều nguyên nhân khác nhau (xem bảng); để điều trị có hiệu quả phải xác định đúng nguyên nhân. Những bệnh nhân này cần phải được khám ở chuyên khoa nội tiết. Nhiều trường hợp bệnh rất phức tạp không thể tìm ra lý do chính xác gây ra triệu chứng tiết sữa kéo dài, lúc đó có thể chỉ phải điều trị triệu chứng.