GS.TS Nguyễn Ân Niên: Thủy điện nhỏ khác gì than "thổ phỉ"

Thưa GS, so sánh thuỷ điện tự phát với than “thổ phỉ”, hẳn ông muốn ngụ ý rằng “lợi ít, hại nhiều”, “lợi riêng, hại chung”?

Người ta chỉ thấy việc xây dựng các hồ chứa để phát điện sẽ có tác dụng điều tiết nguồn nước, nhưng lại quên mất chính những khu rừng đã bị phá đi để làm thuỷ điện cũng có tác dụng điều tiết nguồn nước không hề kém, thậm chí còn hơn cả nhiều hồ thuỷ điện.

Thực tế, các NM thuỷ điện nhỏ không mấy tác dụng trong việc điều tiết nguồn nước. Ngược lại, khi trời mưa lũ, nếu nhiều NM thuỷ điện nhỏ cùng xả nước để đảm bảo an toàn cho riêng hồ chứa của họ, thì lại góp phần gây lũ lớn thêm nhiều ở khu vực hạ lưu. Sở dĩ có điều này là vì đầu mùa mưa, các NM thuỷ điện thường đua nhau tích nước, họ sử dụng cả dung tích chứa lũ để chứa nước. Đến khi có mưa lũ, họ sợ vỡ đập, nên xả hết càng nhanh càng hạn chế nguy cơ vỡ đập.

Đấy là chưa nói tới tính an toàn của thuỷ điện nhỏ, nhất là khi họ đã thu hồi đủ vốn, có lời thì đâu mấy quan tâm đến việc duy tu, bảo dưỡng công trình cũng như các hệ thống thuỷ nông (nếu có) lấy nước từ họ.

Nghe nói tích nước còn làm suy thoái đất đai?

Đúng đấy! Ở Tây Nguyên, đất bazan có khả năng thấm nước rất tốt. Vì thế, để làm hồ chứa nước, người ta phải làm hồ rộng hơn so với hồ có cùng sức chứa ở những nơi khác (để trừ đi lượng nước bị thấm). Việc chiếm đất quá lớn này tuy có tác dụng tạo thêm lượng nước ngầm, nhưng nếu nước ngầm lên mức cao quá, sẽ khiến cho đất đai bị đá ong hoá, tức là đất bazan biến thành hoang mạc, không sản xuất được nữa.

Đó là chưa nói còn huỷ hoại ghê gớm hệ sinh thái (rừng, đồng cỏ…) và làm chìm đi các nguồn tài nguyên.

Nói tóm lại theo ông xây dựng nhiều NM thuỷ điện nhỏ chỉ có hại?

Gần như vậy. Các Cty thuỷ điện cổ phần, tư nhân chỉ chú ý tới lợi ích kinh tế của họ mà quên đi lợi ích cộng đồng. Vì vậy, phát triển thuỷ điện nhỏ một cách ồ ạt ở MT-TN đang chỉ mang lại lợi ích cho một nhóm người, nhưng cả xã hội lại có nguy cơ phải trả giá.

Thưa ông, vậy làm thế nào hài hoà lợi ích giữa "ông thuỷ điện" và cộng đồng?

Nhu cầu dùng điện của nền kinh tế và của xã hội rất khác nhau ở các thời điểm trong ngày. Lúc nhu cầu dùng điện cao, các NM điện đua nhau chạy máy phát, lúc nhu cầu xuống thấp, họ sẽ đóng máy lại. Điều này khiến cho mực nước ở hạ lưu sẽ bị dao động mạnh. Điển hình như trên sông Thao ở miền Bắc, sự đóng mở của nhiều NM thuỷ điện phía thượng nguồn bên Trung Quốc, thường khiến cho mực nước trong ngày dao động tới vài mét, gây xói lở ở nhiều nơi.

Các NM thuỷ điện, kể cả những NM lớn do nhà nước đầu tư và quản lý, thường cũng chỉ lo cho chính họ. Chẳng hạn, do thuỷ điện Hoà Bình chỉ lo tích nước để phát điện, mà ít xả nước trong mùa khô, nên trong mấy năm qua, đã từng có thời điểm mực nước sông Hồng ở hạ lưu xuống thấp nhất trong vòng 50 năm qua. Mãi đến khi Nhà nước ra lệnh xả nước để cứu hạ lưu, thì họ mới xả ra lượng nước cần thiết.

Là chuyên gia thuỷ lợi hàng đầu, theo ông các nước xử lý vấn đề chạy đua SX điện để phát triển kinh tế với những hậu quả các NM thuỷ điện "đẻ" ra thế nào?

Theo tôi không đơn giản. Việc giảm mạnh nguồn nước hạ lưu do làm thuỷ điện, không chỉ có ở nước ta. Sông Volga ở Nga có 8 bậc thang, đều đã được tận dụng hết để làm thuỷ điện. Hậu quả là mỗi năm, con sông này bị giảm tới vài tỷ m3 nước, khiến cho mực nước của hồ Caspian ngày càng xuống thấp, nhiều hải cảng ở các nước xung quanh hồ vì thế không thể hoạt động. Nước Nga đã thường xuyên bị phạt nặng về điều này, và họ đang phải khắc phục bằng cách làm dự án chuyển nước từ phía Bắc xuống phía Nam để bù lượng nước bị thiếu hụt do làm thuỷ điện trên sông Volga.

Dù sao, việc phát triển thuỷ điện ở nước ta vẫn là việc phải làm chứ ông?

Thì tôi có bảo không làm đâu. Nhưng làm thế nào chứ không thể làm ào ạt như hiện nay. Trước hết, phải có quy hoạch, quản lý rất chặt chẽ hệ thống thuỷ điện, không cho phát triển bừa bãi, nhất là thuỷ điện nhỏ. Phải tính toán kỹ lưỡng cả cái được lẫn cái không được (môi trường, sản xuất nông nghiệp, đời sống dân) của từng dự án thuỷ điện rồi quyết định có làm hay không.

Xin cám ơn ông!