Chê trách: nên và không nên

Chê là hành vi mang tính chủ quan nên chê hay không chê là do mỗi cá nhân tự quyết định. Dù chê người hay vật, việc thì cũng chính là để chê người có liên quan đến chúng mà thôi. Nên chê hay không nên chê là do trình độ nhận thức và sự hiểu biết về lĩnh vực nào đó của mỗi cá nhân. Nếu không muốn bị coi là người bất lịch sự hoặc không biết ứng xử, thì trước một vấn đề có thể chê, người ta thường cân nhắc, đắn đo xem có nên hay không nên chê hoặc nếu chê thì chê như thế nào. Bởi trong hành vi chê, không chỉ đối tượng chê mới là người bị mất thể diện mà ngay cả chủ thể chê cũng rất có thể bị mất thể diện nếu chê không đúng, không đích đáng, không biết sử dụng cách chê phù hợp v.v…

Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi muốn nêu ra một vài suy nghĩ quanh vấn đề nên chê hay không nên chê theo quan niệm của người Việt Nam .

1. Những vấn đề nên chê

Đối với người Việt Nam nói chung, những thói hư tật xấu thuộc bản chất, tính cách của con người như: cửa quyền, tham lam, gian lận, dối trá, độc ác, keo kiệt, bủn xỉn, bạc tình, đĩ bợm, ích kỉ, bất hiếu, hỗn láo…; những đặc điểm xấu, chưa đạt chuẩn; những khuyết điểm, nhược điểm do cố ý hoặc chưa thực sự cố gắng gây nên, nói chung đều có thể chê. Tuy nhiên, cần nhìn nhận nguyên nhân là do chủ quan hay khách quan. Nếu là nguyên nhân khách quan thì ít nhiều cũng nên thể tất hoặc nương nhẹ hơn cho lỗi của họ. Còn nếu những khuyết điểm do cố ý hoặc chưa thực sự cố gắng gây nên thì rất nên chê. VD:

(1) Cô ta bạc tình lắm. Bỏ cả chồng con theo trai.

(2) Sao mà chậm chạp thế, cô em? ⁽¹⁾

(3) Đồ “Grăng-đê”!

(4) Phòng phát thuốc mà cậu để hôi như chuồng lợn ấy. Làm ăn như thế anh em cũng mất tin tưởng. ⁽²⁾.

(5) Thôi đi, thằng hèn! Dù thế nào mà cậu đánh đàn bà thế cũng là hèn!... (3)

(6) Chị làm ăn cẩu thả, vô trách nhiệm quá!

Các ví dụ từ (1) đến (3) là chê về những thói hư tật xấu thuộc tính cách đặc điểm của người, ví dụ từ (4) và (6) có cái bị chê là những khuyết điểm do người nào đó cố ý hoặc chưa thực sự cố gắng gây nên. Để cho xã hội và con người ngày càng tốt đẹp hơn thì rất cần những lời chê, vạch ra cái sai, cái xấu để mọi người biết mà từ bỏ nó, hoặc lấy đó làm bài học đặng răn mình không mắc phải. Bên cạnh đó, cũng có những trường hợp, những vấn đề không nên chê.

2. Những vấn đề không nên chê

Mặc dù là những gì chưa tốt, chưa đạt yêu cầu, chưa đạt chuẩn đều có thể chê, nhưng không phải có thể chê bất cứ ai, vào bất cứ thời điểm nào, hoàn cảnh nào cũng có thể được coi là lịch sự. Phép lịch sự trong giao tiếp đòi hỏi người ta cần phải thận trọng khi nói năng, đặc biệt khi sử dụng hành vi chê, một hành vi luôn tiềm ẩn khả năng đe doạ thể diện của đối tượng tiếp nhận rất cao.

2.1.Nếu là chê với mục đích góp ý chân thành, mong người bị chê sửa chữa khuyết điểm và muốn giữ mối quan hệ tốt đẹp với người bị chê thì không nên chê theo kiểu “dèm” (chê vắng mặt) và cũng không nên chê trước mặt người khác… Vì ai cũng có thể diện của mình. Nếu bị chê trước nhiều người nghĩa là thể diện bị đe doạ, bị xúc phạm, người bị chê có thể sẽ có những phản ứng không lường trước được và mối quan hệ giữa chủ thể chê (SP1) và người bị chê có thể sẽ xấu đi nghiêm trọng. Đối tượng bị chê sẽ cho là SP1 hạ nhục mình. Đặc biệt người chứng kiến hành vi chê đó là người mà đối tượng chê không muốn bị bộc lộ cái xấu của mình. Trường hợp người bị chê ở vị trí cao hơn hoặc giữ chức vụ quan trọng thì chê trước mặt người lạ cũng là điều tối kị. Ví dụ: một công dân Việt Nam không được phép chê lãnh tụ nước mình trước mặt phóng viên hoặc khách nước ngoài. Người đại diện cho một quốc gia không thể bị hạ huy tín, giá trị trước con mắt người nước ngoài. Chính vì thế, các chính khách đại diện cho một đất nước thường là những người uyên thâm, mẫu mực, giàu kinh nghiệm, thông minh, nhanh trí để có thể hạn chế tối đa sự mắc lỗi dù nhỏ. Vợ chồng cũng không nên chê nhau trước mặt khách. Vì theo quan niệm của người Việt Nam, “xấu chàng hổ ai”, và người Việt Nam cũng có câu: “đóng cửa bảo nhau”, không “vạch áo cho người xem lưng” là ở chỗ ấy.

2.2.Cũng không nên chê tường minh trực tiếp người có chức vụ cao hoặc tuổi tác cao hơn mình. Chê như vậy có thể bị coi là xấc láo. VD:

(7) SP1: Sao chú dốt thế? Có thế mà cũng không biết làm.

SP2: Này, cháu nói như thế với chú là rất hỗn đấy nhé. Chấu không được nói với người trên như thế, hiểu không?

Với những đối tượng chê là vai trên, tốt nhất nên sử dụng hình thức chê gián tiếp ít đe doạ thể diện người nghe nhất. Ví dụ: Cách nói giả định: “Giá như chú làm cái này tốt hơn” hoặc: “Ừ, ước gì chú biết làm cái này”.

2.3.Không nên chê vật, việc mà người khác tặng, cho, giúp đỡ mình. Vì dù xấu - tốt hoặc ít - nhiều thì người khác đã có tấm lòng mới tặng, cho, giúp đỡ mình. Nếu chê vật, việc đó nghĩa là đã vô tình phủ nhận lòng tốt của người đã cho, tặng, giúp đỡ mình và có thể gây tự ái, tổn thương về mặt tình cảm giữa người tặng và người được cho tặng. (Tất nhiên loại trừ trường hợp người cho tặng với dụng ý không tốt, không thực sự chân thành).

Chẳng hạn khi A tặng cho con của B một bộ quần áo. B nói ngay: “Ồ! Vải toàn nilông thế này, nóng lắm! Không mặc được rồi!” thì không khác gì “hất bát nước” vào mặt người cho, tặng.

2.4.Không nên chê bừa mà không nghĩ đến hậu quả lời chê. Có không ít những lời chê tưởng như vô hại nhưng đã gây hậu quả khôn lường đối với người tiếp nhận nó. Ví dụ: Có những lời nói đùa làm đảo lộn cả thế giới bình yên của nhiều người khác. Có những người nông nổi khi nghe những lời dèm pha đã dại dột biến tổ ấm của mình thành địa ngục, làm khổ bao người. Có những lời chê của những người không chín chắn kiểu như: “Mẹ có em trai là cháu ra rìa”, nhưng đã vô tình gieo rắc vào sự thơ ngây của những đứa trẻ lòng thù ghét em bé gây những hậu quả đau lòng. Những người có lương tâm và chín chắn trong xử sự không bao giờ buông ra nhữn lời chê vô tình hại người kiểu như vậy.

2.5.Những khuyết tật dù là về hình thức như: mồm, mắt, mũi, dáng người, chân, tay,… xấu xí, dị dạng; các hiện tượng như: câm, mù, điếc, lác… hoặc những khuyết tật về tinh thần như: goá bụa, li dị, độc thân, bệnh tật hiểm nghèo v.v… mà người mang khuyết tật ấy không cố ý gây ra, đó là do bẩm sinh, do tai nạn hoặc rủi ro của số phận tạo nên. Đó là những nỗi đau, những vết thương mà người mang khuyết tật đó phải đeo đẳng, chịu đựng suốt đời, không có cách nào gạt bỏ. Nếu chúng ta lấy những cái đó làm đối tượng để chê cười thì chúng ta sẽ bị mang tiếng ác và sẽ không được sự đồng tình của xã hội, của những người có lương tri.

2.6.Với bản tính giàu lòng nhân ái, vị tha của người Việt Nam , chúng ta cũng thường đại xá cho những lỗi lầm của những kẻ đã chịu thiệt thòi.

Ví dụ: Đối với những em bé còn nhỏ, những người già cả, yếu ớt thường ít khi là đối tượng bị chê mặc dù họ không phải là ít mắc lỗi. Những khuyết điểm nhỏ của người đã quá cố - đã chịu thiệt thòi là không còn được làm người nữa thì người ta cũng hiếm khi chê. Trừ trường hợp người đó khi sống đã phạm quá nhiều sai lầm nghiêm trọng. Bởi vậy, trong những đám tang người ta thường chỉ khen, chỉ nói về những điều tốt của người chết chứ không ai nói đến những nhược điểm của người đó.

Qua đây chúng ta thấy, hành vi chê có nhiều chức năng sử dụng trong đời sống giao tiếp, nó đã, đang và sẽ còn tồn tại đồng hành cùng các hành vi ngôn ngữ khác làm phong phú thêm cho đời sống giao tiếp của con người. Bên cạnh mặt tiêu cực là nó có thể làm tổn hại đến thể diện dương tính của mỗi người khi bị chê, hành vi chê cũng có mặt tích cực là giúp người bị chê nhận ra những nhược điểm của mình để trở nên tốt hơn, hoàn thiện hơn. Về phía người sử dụng, cần có thái độ thực sự thiện chí khi thực hiện hành vi chê, hướng lời nói theo chiều hướng lịch sự và sử dụng các biện pháp giảm thiểu tối đa sự xúc phạm thể diện người chê. Đã có không ít người sau khi bị chê đã rất biết ơn người đã chê mình và rất nhiều đôi bạn tâm giao có khởi nguồn tình cảm từ một lời chê.

Như vậy, chê những gì, chê ai, chê khi nào, nhằm mục đích gì và chê như thế nào là một bài toán khó nhiều ẩn số đòi hỏi mỗi người lịch sự và sống chân thành phải tính toán trước khi thực hiện hành vi chê. Nói như vậy không phải là đồng tình với quan điểm “thân thì chê, không thân thì thôi” hoặc “mắc-kê-nô” (mặc kệ nó) là tốt. Theo chúng tôi, người thờ ơ trước cái xấu, cái dở không phải người chính trực, không phải người chân thành và dĩ nhiên là không tốt. Vì vậy, giải bài toán “chê” và nhất là chê như thế nào để người nghe phục ta mà sửa đổi thì đấy mới là người vừa tốt vừa “cao tay” trong sử dụng hành vi ngôn ngữ chê.

_____________

⁽¹⁾Truyện ngắn xuất sắc về chiến tranh, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội, 2002 (bìa đen), trang 369.

⁽²⁾Truyện ngắn xuất sắc về chiến tranh, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội 2002 (bìa đen), trang 218.

⁽³⁾Phố, Chu Lai, NXB Hà Nội, 1993, trang 99.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Hữu Châu - Đại cương ngôn ngữ học, tập II, NXB Giáo dục, 2001.

2. Nguyễn Đức Dân - Ngữ dụng học, tập I, NXB Giáo dục, 1998.

3. Trần Ngọc Thêm - Cơ sở văn hoá Việt Nam , NXB Giáo dục, TP. Hồ Chí Minh, 1999.

4. Nguyễn Đức Tồn - Tìm hiểu đặc trưng văn hoá - dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ở người Việt(trong sự so sánh với những nhân tộc khác), NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2002.

5. Lê Ngọc Trà - Văn hoá Việt Nam , đặc trưng và cách tiếp cận, NXB Giáo dục, TP. Hồ Chí Minh, 2003.

6. J. R Searle - Speech Act, Paris , 1972.

7. Yule G. - Pragmatics, Oxford University Press, 1986.

Nguồn: Ngôn ngữ & Đời sống, số 5 (127), 2006, tr 13 - 15