Bệnh tê phù do thiếu vitamin B1: Gây đột tử vì ngừng tim
Dinh dưỡng mất cân đối
Bệnh tê phù do thiếu vitamin B1 là bệnh thiếu dinh dưỡng thường gặp ở những nước mà nhiệt lượng khẩu phần ăn chủ yếu do gạo cung cấp. GS. TSKH Hà Huy Khôi, Chủ tịch Hội Dinh dưỡng Việt Nam cho biết, cách đây trên 20 năm, nước ta đã từng có dịch bệnh này với hàng ngàn bệnh nhân và rất nhiều người bị tàn phế và chết. Bệnh liên quan đến chế độ dinh dưỡng mất cân đối, quá nhiều cơm gạo, ít thịt. Chính vì vậy, khi đời sống ngày càng cải thiện, chế độ dinh dưỡng ngày càng phong phú với nhiều loại thực phẩm thì số người bị bệnh giảm rõ rệt. Việc gạo bị xay xát quá kỹ, làm thất thoát nguồn vitamin B1 thiên nhiên quý báu cũng là một nguyên nhân gây nên bệnh này.
Vitamin B1 có nhiều trong các loại đậu đỗ, thịt..., có vai trò quan trọng trong quá trình chuyển hóa, đặc biệt là chuyển hóa gluxit. Việc thiếu vitamin B1 sẽ làm quá trình này bị rối loạn, gây ứ đọng axit pyruvic (chất trung gian trong quá trình chuyển hóa gluxit) và axit lactic trong tổ chức, gây giãn mạch, nước thoát ra ngoài mạch máu sinh phù. Ngoài ra, thiếu vitamin B1 còn làm quá trình chuyển hóa gluco bị rối loạn, làm ảnh hưởng đến hoạt động của tim do thiếu năng lượng đảm bảo cho cơtim co bóp. Cùng với hiện tượng ứ nước trong khoang màng tim, bệnh nhân bị tê phù do thiếu vitamin B1 có thể chết đột ngột vì ngừng tim.
Dễ bị bỏ qua
Triệu chứng ban đầu là mệt mỏi, có khi sau một đêm ngủ, thức dậy thấy toàn thân mệt mỏi, không muốn làm việc, ăn không ngon, có thể nhức đầu. Bệnh nhân hồi hộp, khó thở, đi lại khó khăn, hay bị chuột rút, đau cơbắp, bắp chân tê bì. Những biểu hiện trên rất dễ bị bỏ qua và bệnh tiến triển đến giai đoạn toàn phát với triệu chứng phù. Phù thường bắt đầu từ hai chi dưới, do ứ nước nên bắp chân đau tức. Lúc đầu thường chỉ phù hai chi dưới, dần dần có thể thấy phù mặt, làm cho bệnh nhân có cảm giác nặng mặt. Ngoài ra còn có triệu chứng: số lượng nước tiểu ít, mạch nhanh, tiếng tim có thể mờ, tim có thể to ra và có đầy đủ triệu chứng của suy tim nhưgan to, tĩnh mạch cổ nổi...
Căn cứ vào triệu chứng lâm sàng, người ta chia bệnh thành các thể: thể khô và thểướt. Phù là dấu hiệu điển hình của thểướt; còn triệu chứng nổi bật của thể khô là viêm đa dây thần kinh và bệnh nhân bị liệt chi nên đi lại phải chống gậy, có trường hợp không đi lạiđược.
Rất khó chẩn đoán phát hiện bệnh, nhưng nếu phát hiệnđược thì điều trị nhanh khỏi. Có thể phòng bệnh bằng ăn uống đủ nhu cầu vitamin B1 với khẩu phần ăn đa dạng, hợp lý. Ở Việt Nam, bệnh thường xuất hiện ở những tân binh, tuổi trẻ, lao động nặng, khẩu phần ăn chỉ cung cấp dưới 0,7mg vitamin B1 và đặc biệt là phụ nữ sau khi sinh. Đề phòng bệnh bằng cách không xay xát gạo kỹ quá, nấu cơm chỉ cho nước vừa đủ để không làm mất vitamin B1 trong nước cơm gạn bỏ đi. Ngoài ra, cần ăn đủ protein, tăng cường đậu, rau. GS Khôi nhấn mạnh, nếu có một chế độ dinh dưỡng hợp lý thì không cần thiết phải uống viên vitamin B1 hằng năm đề phòng bệnh.
Bệnh lạ ở Thanh Hoá: Do rối loạn vitamin B1?
Chỉ trong vòng 4 ngày (từ 2-6/7/2006) tại thôn Trảy, Cẩm Thạch, Cẩm Thủy, Thanh Hóa đã có 3 người chết, hàng chục người nhập viện trong tình trạng nhức đầu, chân tay tê bì ... Cẩm Thủy là huyện cách TP Thanh Hóa gần 100km, dân cưthưa thớt, mức sống trung bình, nhiều hộ nghèo (riêng thôn Trảy có khoảng 30 hộ dân với gần 200 nhân khẩu). Những ngày này, dân thôn Trảy hết sức hoang mang xung quanh những cái chết bất ngờ cùng hàng chục người có biểu hiện giống nhau: đau đầu, tức ngực, chân tay tê bì ...
Ông DưQuang Liệu - Phó giám đốc Trung tâm y tế huyện Cẩm Thủy khẳng định: một người chết do nhồi máu cơtim, một người chết do quá xúc động trước cái chết của con trai. Còn một cháu bé do chết trước đó nên không có dấu hiệu liên quan. Những người có dấu hiệu chân tay tê mỏi, chóng mặt buồn nôn thìđượcđưa đến cơsở y tế ngay sau đó. Qua xác minh ban đầu, đây không phải là hiện tượng ngộ độc hay biểu hiện của bệnh truyền nhiễm mà là dấu hiệu rối loạn hấp thụ vitamin B1. Cũng theo ông Liệu, gần 20 năm trước tại xã Cẩm Châu và gần đây nhất - năm 2003 - tại huyện Bá Thước cũng đã từng xảy ra sự việc tương tự. Để tìm hiểu kỹ càng căn nguyên, Sở Y tế Thanh Hóa đã lấy mẫu máu để kiểm tra. Trước mắt trung tâm sẽ điều trị theo phác đồ tăng cường vitamin B1 liều cao. Đến chiều 9/7, các bệnh nhân đãđược xuất viện sau khiđược điều trị.
Không nên kết luận vội vàng
Viện trưởng Viện Dinh dưỡng, PGS.TS Nguyễn Công Khẩn cũng cho biết, đến ngày 10/7, ông chưa hề biết gì về câu chuyện đau lòng đang xảy ra ở Thanh Hóa. Tuy nhiên, ông cũng đã nhận lời trao đổi với KH&ĐS xung quanh kinh nghiệm đối phó với căn bệnh liên quan đến thiếu vitamin B1.
- Qua kinh nghiệm nghiên cứu, điều trị bệnh “tê tê say say” ở Hòa Bình chục năm trước đây, chúng tôi thấy những bệnh cảnh tương tự (nhưđang xảy ra ở Cẩm Thủy) thông thường không phải do một nguyên nhân gây ra. Đó là một hộïi chứng, cho đến nay chúng ta chưa phân biệtđược cái gì có trước, cái gì có sau, có phải thiếu vitamin B1 là nguồøn gốc gây bệnh hay do một số yếu tố khác dẫn đến ức chế hoạt hóa vitamin B1 trong cơthể. Chính vì thế, hơn chục năm đã trôi qua, chúng ta vẫn chưa hoàn toàn kết luận hiện tượng “tê tê say say” ở Kim Bôi, Hòa Bình là do thiếu vitamin B1. Chỉ biết đó là một hội chứng, trong đó có những biểu hiện giống thiếu vitamin B1 về vấn đề thần kinh mà thôi.
- Ở Cẩm Thủy, người ta đang điều trị cho những người mắc “bệnh lạ” còn lại bằng dùng vitamin B1 liều cao. Nếu bệnh nhân có đáp ứng tốt thì có thể kết luận nguyên nhân là do thiếu vitamin B1?
- Ở Kim Bôi trước đây cũng vậy, khi sử dụng vitamin B1 thì triệu chứng cũng giảm đi. Nếu chỉ vậy thôi mà đã kết luận là chưa đủ cơsở. Việc đầu tiên và rất quan trọng là chúng ta nên quan tâm đến các yếu tố dịch tễ, sau đó mới đặt vấn đề liên quan đến môi trường, trong đó có ăn uống. Cho dù là bệnh cảnh gì thì dinh dưỡng cũng đều đóng vai trò quan trọng, và đều cần có sự hỗ trợ của dinh dưỡng trong điều trị. Thế nên giờ đây mới có khái niệm về hỗ trợ dinh dưỡng – đó là đảm bảo nguồn dinh dưỡng một cách tốiưu trong việc điều trị, phòng và giải quyết bền vững một số loại bệnh, kể cả những bệnh nguyên nhân gây nên không hề liên quan đến dinh dưỡng. Trong nhiều bệnh cảnh, việc thiếu một số vitamin không phải là yếu tố quyết định và khởi điểm, mà là yếu tố thêm vào. Và vì thế, trong phác đồ điều trị, dứt khoát phải có mặt các vitamin này.
- Thiếu vitamin B1 chủ yếu do chế độ ăn uống mất cân đối. Ngoài ra còn có nguyên nhân gì nữa, thưa TS?
- Hiện tượng “tê tê say say” liên quan nhiều đến vitamin B1, và sau nhiều năm nghiên cứu, Viện Y học lao động đãđưa ra khả năng một phần do ngộ độc thủy ngân vì một số kim loại nặng có thể ức chế các men trong đó có vitamin B1. Hiện tượng thiếu vitamin B1 chỉđược ghi nhận một cách chính xác vào năm 1985 ở Liên Mạc, Hà Tây, sau một trận lụt lịch sử.
- Người ta có thể nhầm lẫn triệu chứng xuất hiện do thiếu vitamin B1 và các bệnh khác hay không?
- Nhưtôi nói ở trên, các kim loại nặng có thể gây ức chế hấp thụ vitamin B1, và chúng cũng có thể là nguyên nhân gây nên những hội chứng giống nhưthiếu vitamin B1. Ví dụ thủy ngân – đó là một yếu tố quan trọng gây triệu chứng tê bì, rối loạn cảm giác, giống hệt nhưkhi ta thiếu vitamin B1, chỉ khác là không có triệu chứng ở tim và ở cơrõ rệt.
- Cơthể thiếu vitamin trong bao nhiêu lâu thì dẫn đến tử vong?
- Thiếu vitamin B1 có thể diễn ra rất nhanh, gây một trạng thái bệnh cấp dẫn đến suy tim ngay lập tức, làm giảm khả năng hoạt động của tim. Tình trạng này thường xảy ra ở trẻ rất nhỏ, phụ nữ mang thai và những người có nhu cầu cực kỳ cao về vitamin B1. Còn nếu thiếu lâu dài – chủ yếu là do chế độ ăn uống - thì sẽ gây tê và phù thũng (tê là dấu hiệu thần kinh, phù là dấu hiệu ứ trệ về tuần hoàn) nhưng thường không gây chết người.
- Nhận định ban đầu của anh về chuyện ở Thanh Hóa sau khi xem qua các phương tiện thông tin đại chúng?
- Tôi cho rằng, thiếu vitamin B1 khó có thể là nguyên nhân khởi điểm và là yếu tố quyết định dẫn đến bệnh cảnh này. Cách đây 20 năm, chúng ta ăn gạo là chủ yếu, còn các loại thức ăn khác nhưđậu sữa, cá, thịt ít, gạo thì không đảm bảo chất lượng. Ngày nay, nguồn cung cấp thực phẩm trong chế độ ăn của người dân đã đa dạng hơn, cân đối hơn nên khả năng thiếu B1 là rất hiếm. Tuy nhiên, không loại trừ khả năng xảy ra các vụ lẻ tẻ.
Xin cảmơn TS.
Nhu cầu vitamin B1
Tổ chức Y tế thế giới cho rằng, nhu cầu vitamin B1 của con người là 0,6mg/1000KCal trong khẩu phần ăn và cần tăng lên (đến gấp đôi hay hơn nữa) trong những trường hợp sau: phụ nữ có thai và cho con bú, lao động thể lực nặng, vận động viên nhất là lao động trong môi trường quá nóng hay quá lạnh, lao động trí óc căng thẳng, nghiện rượu, nghiện thuốc lá, các tình trạng bệnh lý nhưnhiễm trùng cấp, nhiễm độc, bệnh tiểu đường.
Tình hình dịch bệnh ở Việt Nam
- 1916: 988 bệnh nhân.
- 1932: 9425 trường hợp.
- 1936: 35 ngàn người.
- 1985: 3345 người mắc bệnh với 19 người chết ở Quảng Ninh, Hà Sơn Bình, Hà Nội.
- 1985-1987: bệnh phát sinh ở 75đơn vị bộ đội với 9713 người mắc, hàng ngàn trường hợp bị liệt chi, teo cơ, phải điều trị hàng tháng ở bệnh viện quân y.
- 1997: 446 người mắc và 3 tử vong tại Ngọc Hồi, Kon Tum (chủ yếu là người Mường di dân từ Hòa Bình).
(Theo Bách khoa thưbệnh học NXB Từ điển Bách Khoa)
Thông tin chưa lên đến bộ y tế
Ngạc nhiên khiđược hỏi về việc chết người ở Thanh Hóa, ông Lý Ngọc Kính – Vụ trưởng Vụ Điều trị, Bộ Y tế cho biết, đến ngày 10/7/2006, ông chưa hề nhậnđược một chút thông tin liên quan nào. Điều đó đồng nghĩa với việc, Bộ Y tế chưa nhậnđược báo cáo cụ thể từ phía tỉnh Thanh Hóa. Ông cho rằng, điều này hơi đặc biệt, bởi nếu nói là do thiếu vitamin B1 thì không thể, vì “nước mình hiện giờ làm gì có tình trạng thiếu vitamin B1 nhưthế”. Ông hứa, “sẽ kiểm tra cụ thể vấn đề này”.
Nguồn: KH&ĐS Số 56 Thứ Sáu 14/72006
