Sản xuất gạo chất lượng cao: “Ba nhà” tìm tiếng nói chung - bao giờ?

Mùa bội thu. Sự hồ hởi của nông dân ở mỗi mùa gặt cứ bùng lên rồi lại tắt ngấm bởi các công ty lương thực không mua lúa. Nông dân góp phần đưa Việt Nam lên ngôi vị thứ hai xuất khẩu gạo trên thế giới, nhưng chính họ lại không có tiếng nói trong việc quyết định giá cả của sản phẩm họ làm ra, cũng không được hưởng gì từ sự hỗ trợ “tạm trữ cho nông dân”, mà trên thực tế chỉ là cho các doanh nghiệp và thương lái được hưởng…(!?).

Một cách tổng quát cảnh “mạnh ai nấy làm”, có thể thấy: Ai muốn triển khai Nghị quyết 26-NQ/TW về nông nghiệp, nông dân, nông thôn (thường gọi là “tam nông”) thế nào thì tùy. Nhà nước chỉ thị cho từng bộ, ngành lập kế hoạch triển khai (ví dụ Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn lập chương trình hàng trăm tỉ đồng để mỗi năm đào tạo 1 triệu nông dân mà không chắc họ sẽ áp dụng ở đâu sau khi được đào tạo).

Tỉnh ủy và UBND tỉnh, đến phiên mình, cũng chỉ đạo cho các ban, ngành mạnh ai nấy lập kế hoạch riêng. Các doanh nghiệp tự lo kết hợp với thương lái để mua hàng chục mặt hàng nguyên liệu từ nông dân. Và nông dân thì đương nhiên là “muốn làm thế nào thì làm”. Tất cả không ráp vào nhau. Nhưng chịu thiệt thòi nhất là nông dân.

Ngành khoa học nông nghiệp đã và đang nghiên cứu để cung cấp cho nông dân giống mới, năng suất cao và những biện pháp canh tác hiện đại cho đến kỹ thuật sau thu hoạch và chế biến. Nhưng trên thực tế, nông dân “tùy nghi di tản” một cách tự phát. Kết quả là trên cùng cánh đồng có hàng chục giống lúa, hàng chục kiểu trồng gây ra nhiều tình huống sâu bệnh lan tràn, môi trường đất và nước bị ô nhiễm, môi trường không gian trên mặt ruộng chứa nhiều khí thải nhà kính, hậu quả tệ hại hơn cho sự biến đổi khí hậu.

Vì sao vậy? Bởi họ trồng nhưng không biết ai sẽ mua và mua với giá bao nhiêu! Từ trung ương đến làng xã khuyến cáo sản xuất, nhưng không ai dám chỉ cụ thể cho nông dân là ở đâu sẽ mua sản phẩm của họ. Trong khi đó, các doanh nghiệp thì chỉ biết đối tác với hàng trăm thương lái (bạn hàng xáo) của mình mà không cần biết tới nông dân.

Đến khi thu hoạch, ai cũng muốn bán liền tại ruộng cho thương lái, không thể chờ đến khi giá cao. Hàng triệu tấn lúa mới gặt, ít phương tiện phơi sấy hiện đại, vừa được phóng khỏi máy gặt đập, chỉ được phơi sơ trên sân hẹp hoặc trên mặt đường lộ rồi bán liền, phẩm chất hạt lúa tiếp tục bị giảm trong suốt giai đoạn sau thu hoạch.

Hàng chục giống lúa thương lái mua vào thường bị trộn chung, ngoại trừ vài giống cao cấp, phơi sấy qua loa, cho máy bóc vỏ trấu thành gạo nguyên liệu, rồi bán lại cho các doanh nghiệp xuất khẩu, sẵn sàng chờ lệnh đặt hàng của doanh nghiệp xuất khẩu để gấp rút lau bóng gạo rồi đưa ra bến cảng. Vì cách làm hỗn độn như thế nên đến bây giờ gạo xuất khẩu vẫn hiếm có thương hiệu danh tiếng.

Nhiều chuyên gia đã đưa ý kiến, Nghị quyết 26-NQ/TW nên kết hợp với Nghị quyết Trung ương 5 (khóa IX) về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, để tập hợp nông dân trên cùng vùng quy hoạch sản xuất nguyên liệu nông sản theo chuỗi giá trị gia tăng, bằng cách gắn liền với một nhóm công ty có cơ sở bảo quản, chế biến hàng hóa có thương hiệu và có đầu ra phân phối sản phẩm có thương hiệu đó.

Nông dân trong tổ hợp có thể thành lập hợp tác xã, tập đoàn trang trại hoặc cụm sản xuất, chỉ chuyên trồng/sản xuất một giống cây/con theo đúng chuẩn VietGAP mà thị trường đòi hỏi. Toàn bộ tổ hợp nông dân và các công ty cung cấp vật tư đầu vào và công ty chế biến tiêu thụ đầu ra sẽ hình thành một công ty cổ phần nông nghiệp (CPNN) tại từng vùng quy hoạch.

Khi lãnh đạo của công ty CPNN đã xác định thị trường cần sản phẩm đầu ra, bộ phận nông nghiệp của công ty sẽ tham khảo các nhà khoa học xác định giống lúa thích hợp và quy trình GAP tương ứng. Mọi nông dân xã viên sẽ được đào tạo theo đúng quy trình GAP đó và được tạo điều kiện vay vật tư để trồng trọt.

Tất cả các khâu chăm sóc có kiểm tra thường xuyên. Đến khi thu hoạch, khối điều hành nhà máy chế biến sẽ đưa phương tiện tới tận đồng ruộng của xã viên chở lúa về phơi sấy, và chế biến gạo đúng chuẩn đăng ký thương hiệu. Sản phẩm của nông dân giao cho công ty được cân và đo ẩm độ, quy về khối lượng chuẩn 14% ẩm độ và được sấy đúng kỹ thuật trước khi được bóc vỏ trấu bảo quản, chờ chế biến thành phẩm.

Hợp phần quan trọng trong biện pháp đồng bộ này là quyền được xuất khẩu sản phẩm gạo của các công ty CPNN. Hàng năm, nhà nước ấn định lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam căn cứ trên diện tích và sản lượng gạo của từng tỉnh. Sau khi trừ ra phần đóng góp vào khối lượng an toàn lương thực của cả nước, mỗi tỉnh sẽ dư ra bao nhiêu tấn gạo thì được quyền xuất khẩu khối lượng đó, không cần phải qua phê duyệt lần thứ hai.

Trên cơ sở đó, các công ty CPNN sẽ an tâm sản xuất để xuất khẩu. Đây là biện pháp bảo đảm khuyến khích cho sự phát triển nông nghiệp một cách đồng bộ, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đầu mối phải về nông thôn đầu tư thật sự.

Hiện nay, 2 mô hình thí điểm Công ty CPNN tại Phú Tân (An Giang) và Tam Nông (Đồng Tháp) đang được xây dựng.

Nhóm công nghiệp chế biến Bùi Văn Ngọ đã tham gia nhiệm vụ nòng cốt trong chế biến sau thu hoạch và Công ty Lương thực của 2 tỉnh trên sẵn sàng đảm trách khâu tiêu thụ thành phẩm.

Trong khi tiến tới mô hình Công ty CPNN, hiện nay đã có nhiều cách tiếp cận tương đối hiệu quả như: Liên kết của HTX nông nghiệp Mỹ Thành (huyện Cai Lậy, Tiền Giang) và Công ty Cổ phần ADC sản xuất, chế biến và tiêu thụ gạo Tứ quý; liên kết của nhiều Cụm Nông dân An Giang với Công ty Kitoku (Nhật Bản) sản xuất lúa Nhật xuất khẩu rất thành công; “Cánh đồng mẫu lớn” do Công ty Cổ phần bảo vệ thực vật An Giang tổ chức tại một số tỉnh miền Tây; Công ty ITA Rice thuộc Tập đoàn Tân Tạo, trong vụ đông - xuân 2011-2012 đang thử nghiệm lần đầu tiên tại xã Mỹ Thạnh Đông huyện Đức Huệ (tỉnh Long An), mô hình 60 hộ nông dân hợp đồng với công ty sản xuất gạo chất lượng cao OM4900 trên diện tích 62 ha theo tiêu chuẩn GlobalG.A.P. Công ty ứng trước tiền mua hạt giống, phân bón và thuốc bảo vệ thực vật, thu mua lúa với giá cao hơn thị trường 10%. Từ đồng ruộng đến nhà kho hoàn toàn vắng bóng thương lái.

Tuy vậy, trở ngại lớn nhất trong việc thực hiện biện pháp đồng bộ này là chưa tạo được quyết tâm thật sự của cả 3 thành phần nòng cốt: Nhà nước, nhà doanh nghiệp, nhà nông. Chính vì vậy, rất cần có chủ trương tuyên truyền để chương trình tiến hành thuận lợi; trong đó, nhà nước mạnh dạn ban hành chính sách khuyến khích, nhà doanh nghiệp phải có được thị trường đầu ra ổn định và nông dân phải triệt để làm theo quy trình kỹ thuật GAP.

Một trở ngại không kém phần quan trọng là sự có mặt của hàng ngàn thương lái cung cấp gạo nguyên liệu cho các công ty xuất khẩu và hàng trăm đại lý phân bón, thuốc trừ sâu. Làm cách nào để quy cụm họ tham gia vào các hợp tác xã hoặc cụm sản xuất?

Trong thời kỳ hội nhập, các doanh nghiệp nhỏ và vừa đóng vai trò rất quan trọng, bởi, sản xuất nông nghiệp chỉ phát triển khi có thị trường ổn định. Nông dân không thể tự mình bơi thuyền nan ra biển để tìm người mua. Các doanh nghiệp kinh doanh nông nghiệp cần được sắp xếp lại, có vùng nguyên liệu ổn định, chấm dứt kiểu làm ăn chụp giựt. Các vị lãnh đạo doanh nghiệp phải đào tạo chuyên môn, thông thạo ngoại ngữ. Thiết bị được cải tiến, sao cho tăng chất lượng hàng hoá mà chi phí sản xuất hạ xuống thấp nhất.