Sân bay Khe Gát & chiến công huyền thoại
Ở vào vị trí chiến lược “là hậu phương trực tiếp của tiền tuyến miền Nam”, Quảng Bình là đầu mối giao thông quan trọng chi viện cho tiền tuyến, là nơi tập kết lực lượng bộ đội, thanh niên xung phong, lương thực, thực phẩm, vũ khí, đạn… Địch đánh phá cả ngày và không ngừng bỏ sót một xóm nhỏ, đường thôn nào. Chúng quyết tâm cắt đứt đường chi viện của hậu phương miền Bắc cho tiền tuyến miền Nam.
Ngày 23/3/1971, chiến dịch phản công đường 9- Nam Lào của ta hoàn toàn thắng lợi. Mỹ cùng với sức mạnh vũ khí của chúng bị vô hiệu, con đường chi viện của ta vẫn thông. Mùa xuân năm 1972, ta mở cuộc tấn công chiến lược ở miền Nam. Mỹ muốn cứu vãn tình thế, đã huy động một lực lượng lớn không quân và hải quân cứu nguy cho quân đội Sài Gòn và trở lại đánh phá miền Bắc lần thứ hai. Chúng hòng nhanh chóng huỷ diệt tiềm lực kinh tế, quân sự của hậu phương miền Bắc, chặn nguồn chi viện cho cách mạng miền Nam. Ở mặt biển, tàu chiến địch thường xuyên vào gần bờ nhưng quá tầm pháo của ta để bắn phá vào các địa phương dọc Quốc lộ 1A. Năm chắc, biết trước âm mưu của địch, Quân uỷ Trung ương và Bộ tư lệnh quân chủng Phòng không Không quân đặt ra yêu cầu cho Không quân ta phải đầy lùi tàu chiến Mỹ ra xa bờ biển để vô hiệu hoá một lực lượng nguy hiểm, không cho chúng dùng pháo lớn bắn phá đất liền.
Từ tháng 9/1971, Quân uỷ Trung ương và Bộ Tư lệnh binh chủng Phòng không Không quân quyết định xây dựng sân bay dã chiến Khe Gát ở xã Xuân Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình nhằm sử dụng lực lượng không quân đánh tàu chiến Mỹ trên biển Quảng Bình. Nơi xây dựng sân bay này là một vùng rừng đại ngàn nằm sâu trong dãy Trường Sơn. Để nguỵ trang bảo đảm bí mật, những thiết bị phương tiện chuyên dụng để xây dựng sân bay như xe lu, xe cẩu, máy húc, xe gạt đều được tháo rời ra từng bộ phận chở từ Hà Nội vào đến nơi rồi lắp lại để sử dụng vào việc thi công sân bay. Tiểu đoàn 28 Công binh (nay là Trung đoàn 28 công binh không quân) được giao nhiệm vụ xây dựng sân bay dã chiến Khe Gát có bề ngang 18m, bề dài 1800m. Vừa thi công xây dựng vừa đảm bảo bí mật không phải dễ. Trên bầu trời suốt dải Trường Sơn, các loại máy bay trinh sát của địch OV10, SR71 ngày cũng như đêm mỗi ngày vài lượt lướt qua chụp ảnh, thả cây nhiệt đới (ra đa nhỏ) ghi âm lại để dò hoạt động của người và máy móc xe cộ của ta. Đơn vị thi công làm việc từ lúc màn đêm buông xuống đến 3 giờ sáng thì dọn dẹp hiện trường, thu giấu máy móc, nguỵ trang công trường, phân tán lực lượng, bố trí canh phòng. Hơn 7 tháng xây dựng sân bay dã chiến là loại sân bay đất nện trong mùa mưa rét Trường Sơn làm cho cán bộ chiến sĩ công binh khó khăn gấp bội phần, cả thi công và xoá dấu vết xe máy. Chiến sĩ công binh không quân tiểu đoàn 28 đã trải qua 7 tháng gian khổ, khắc phục đói, rét, muỗi, vắt, nắng nóng, gió Lào và hoàn thành sân bay đạt yêu cầu.
Cũng trong thời gian xây dựng sân bay Khe Gát, Bộ Tư lệnh Binh chủng Phòng không Không quân đã quyết định chọn 10 phi công MIC 17 củaTrung đoàn 923 huấn luyện bay công kích mục tiêu trên biển. Bộ Quốc phòng Cuba cử cán bộ kỹ thuật không quân sang giúp ta huấn luyện kỹ thuật đánh tàu chiến dịch. Đến tháng 3/1972, Trung đoàn 923 đã có 6 phi công thành thục động tác bay thấp trên biển và nắm được kỹ thuật ném bom tàu chiến.
Sau khi xây dựng xong sân bay, đơn vị công binh tiếp tục nguỵ trang gần 2km đường băng bằng việc thay lá thường xuyên.
Bia di tích Khe Gát
Đồng chí Phó Tư lệnh binh chủng Nguyễn Phúc Trạch vào Bố Trạch lập Sở chỉ huy tiền phương trực tiếp chỉ đạo phương án đánh tàu chiến địch. Đồng chí Lưu Huy Chao, Trung đoàn phó Trung đoàn 923 tổ chức sở chỉ huy trực tiếp ở Đồng Hới. Trung đoàn Phó Cao Thanh Chịnh tổ chức và chỉ huy máy bay cất cánh, hạ cánh ở sân bay Khe Gát. Binh chủng bố trí một đài quan sát ở cửa sông Dinh và đặt trạm rađa đối hải 403 ở cửa Nhật Lệ.
Sau một thời gian nghiên cứu quy luật hoạt động của địch, cấp trên quyết định đưa máy bay vào sân bay Khe Gát. Phương án tốt nhất, an toàn nhất là máy bay hạ cánh ở Khe Gát trước lúc trời tối. Vào lúc 15 giờ 45 phút ngày 18/4/1972, sở chỉ huy binh chủng và Trung đoàn 923 tổ chức cho hai phi công Lê Hồng Điệp và Từ Để lái hai chiếc MIC 17 từ sân bay Kép và sân bay Gia Lâm vào sân bay Vinh. Từ Vinh sau khi tiếp xăng, sở chỉ huy dẫn đường cho từng chiếc một bay vào Khe Gát. Chiếc thứ nhất hạ cánh an toàn thì chiếc thứ hai được lệnh cất cánh.
Từ 23 giờ đến 23 giờ 50 phút đêm hôm đó (18/4/1972) có bốn tàu khu trục của Mỹ tiến vào biển Quảng Bình, bắn đại bác vào làng Quảng Xá và làng Lý Nhân Nam. Hoạt động của địch chứng tỏ chúng chưa phát hiện di chuyển của không quân ta.
Sáng ngày 19/4/1972, máy bay lại được kiểm tra, lắp bom sẵn sàng chiến đấu. Biên đội do đồng chí Thượng uý Lê Xuân Dị (vị trí số 1) làm biên đội trưởng và Trung uý Nguyễn Văn Bảy (Bảy B) đảm nhiệm vị trí số 2 trực ban chiến đấu. Trung úy Lục Lâm dự bị. Các Sở chỉ huy đài hỗ trợ, các đài quan sát và cán bộ nhân viên mặt đất đều tập trung đảm bảo cho biên đội cất cánh chiến đấu thắng lợi. Vào lúc 16 giờ, Trạm rađa 403 phát hiện một tốp tàu địch xuất hiện cách cửa biển Nhật Lệ về phía đông 18km. Biên đội được lệnh xuất kích đánh vào tàu địch. Hai chiếc MIC17 lần lượt vút lao đi với tầm thấp, đến cự ly đã định vút lên, lao xuống cắt bom vào tàu địch. Hai tàu khu trụ thuộc hạm đội 7 của Mỹ trúng 4 quả bom, bị thương, hỏng nặng, tàu Newjersey bị nặng nhất, phải tháo chạy kéo theo một vệt khói dài. Trận đánh chỉ diễn ra trong vòng 17 phút. Hai máy bay của ta đều trở về hạ cánh an toàn. Địch hoàn toàn bị bất ngờ, bàng hoàng không kịp đối phó, chỉ biết chạy tháo thân.
Đây là lần đầu tiên không quân Việt Nam đã dùng máy bay tiêm kích MIC17 đánh trúng, làm bị thương nặng tàu khu trục của Mỹ trên biển Đồng Hới, Quảng Bình. Sau trận này, tàu chiến Mỹ không dám vào gần bờ biển Quảng Bình ngang nhiên đánh phá nữa.
Sân bay dã chiến đường băng đất nện Khe Gát có ý nghĩa lịch sử đặc biệt. Đây là sân bay chỉ có một biên đội, một lần xuất kích đánh một trận duy nhất, đánh trúng mục tiêu là tàu Newjersey của Mỹ. Đây là một chiến công xuất sắc của bộ đội không quân Việt Nam, trở thành huyền thoại trong lịch sử chống Mỹ cứu nước. Trận đánh thắng tàu khu trục Mỹ trên biển Quảng Bình đã mở ra khả năng chiến đấu mới của không quân ta và là tiền đề quan trọng để quân đội ta xây dựng lực lượng không quân tiêm kích đánh bom sau này. Sân bay Khe Gát nay không còn nguyên trạng, nhưng với sự kiện độc đáo, sân bay được xem là một di tích lịch sử đặc biệt trong hệ thống di tích lịch sử đường Hồ Chí Minh. Đường Hồ Chí Minh ngày nay có một đoạn đi dọc qua sân bay Khe Gát - trở thành một điểm du lịch khá hấp dẫn trong tuyến du lịch Phong Nha - Kẻ Bàng của tỉnh Quảng Bình.