Quá trình bình thường hóa quan hệ Trung - Việt đầu những năm 1990

Ngày 18 tháng 1 năm 1950, nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa vừa mới được thành lập không lâu đã thiết lập ngay quan hệ ngoại giao với nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trung Quốc là nước đầu tiên thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sau khi đã công nhận nhà nước này. Từ thập niên 60 đến thập niên 70 của thế kỷ 20, Trung Quốc với tư cách là hậu phương lớn của Việt Nam, đã chi viện toàn lực cho các cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ của Việt Nam, nhân dân hai nước kết tình hữu nghị sâu đậm. Hồ Chí Minh từng dùng câu thơ “ Mối tình hữu nghị Việt-Hoa. Vừa là đồng chí vừa là anh em” để ca ngợi mối quan hệ tốt đẹp Trung-Việt.

Từ sau thập niên 70 đến cuối thập niên 80 của thế kỷ 20, quan hệ giữa hai nước gặp khó khăn. Vấn đề chủ yếu là Việt Nam đưa quân xâm chiếm Campuchia, dẫn đến căng thẳng cục diện khu vực, đồng thời khiến cho mối quan hệ Trung-Việt bị rơi xuống đáy. Đến giữa thập niên 80, Việt Nam ý thức được gánh nặng trầm trọng do vấn đề Campuchia mang lại, nên vào tháng 3 năm 1985, lần đầu tiên đã tỏ ý muốn rút quân ra khỏi Campuchia. Tháng 12 năm 1986, sau khi Nguyễn Văn Linh  nhậm chức Tổng Bí thư, Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam càng chú trọng bắt tay vào việc điều chỉnh các chính sách đối nội, đối ngoại ở biên độ lớn hơn, mong muốn giải quyết vấn đề Campuchia và cải thiện mối quan hệ với Trung Quốc. Nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình cũng đưa ra ý tưởng ổn định biên giới phía nam. Lúc này, mối quan hệ Trung-Việt tuy ở vào trạng thái không bình thường, nhưng cả hai bên đều cân nhắc đến chuyện áp dụng một sáng kiến làm dịu căng thẳng nào đó.

Hòa giải

Lúc 10 giờ 30 sáng ngày 14 - 12 - 1988, Bộ Ngoại giao Việt Nam gọi điện tới Đại Sứ quán Trung Quốc nói, Thứ trưởng thứ nhất Bộ Ngoại giao Việt Nam, Đinh Nho Liêm, mời Đại sứ Trung Quốc tại Việt Nam Lý Thế Thuần tới Bộ Ngoại giao Việt Nam vào lúc 10 giờ sáng ngày 15, bàn về vấn đề quan hệ hai nước, hy vọng Đại sứ Lý Thế Thuần nói cho biết liệu có thể đến đúng hẹn không. Theo lý mà nói, đại sứ đến Bộ Ngoại giao nước mình đang ở là việc cực kỳ bình thường, thế nhưng do sau khi mối quan hệ Trung - Việt trở nên xấu đi, Đại Sứ quán Trung Quốc và các ban ngành Việt Nam hầu như không còn qua lại. Vì thế khi phía Việt Nam đột ngột gọi điện thoại, sứ quán tự nhiên hết sức thận trọng, không dám tùy tiện tỏ thái độ, nên đã báo cáo thỉnh thị trong nước ngay. Đêm hôm đó, trong nước trả lời: Lý Thế Thuần có thể gặp Đinh Nho Liêm, chủ yếu là nghe xem đối phương nói gì, rồi có thể báo cáo trong nước để thuận tiện hiểu được ý đồ của phía Việt Nam, nhưng không dược biểu thị thái độ gì cụ thể.

Sáng ngày 15, Lý Thế Thuần đúng giờ đến Bộ Ngoại giao Việt Nam. Đinh Nho Liêm trực tiếp trao bức thư của Ngoại trưởng Nguyễn Cơ Thạch gửi Ngoại trưởng Tiền Kỳ Tham, đề nghị phía Trung Quốc đồng ý để Nguyễn Cơ Thạch đến Bắc Kinh vào tháng 3 năm 1989, gặp gỡ Tiền Kỳ Tham. Trong thư nói: “Chúng tôi cho rằng, thời cơ hai nước Việt – Trung ngồi lại với nhau đã chín muồi. Chúng ta hãy hợp tác với nhau, sáng tạo điều kiện cho các phái Campuchia trên cơ sở hòa giải dân tộc đạt được biện pháp giải quyết chính trị thỏa đáng. […] Theo tinh thần đó, tôi sẽ vui lòng vào bất cứ lúc nào tới Bắc Kinh vào thời gian sớm nhất mà ngài cho là thích hợp, để cử hành cuộc gặp gỡ bí mật hoặc công khai với ngài”. Đinh Nho Liêm còn bổ sung, trước đây Nguyễn Cơ Thạch đã hai lần đề nghị tới Bắc Kinh, phía Trung Quốc đều nói Tiền Kỳ Tham bận công tác, phía Việt Nam có thể hiểu được. Bây giờ phía Việt Nam hy vọng, Tiền Kỳ Tham có thể rút ra trong thời gian hơn 3 tháng, một thời điểm hội kiến Nguyễn Cơ Thahcj. Phía Việt Nam chân thành hy vọng sớm giải quyết vấn đề Campuchia, thực hiện quan hệ hai nước bình thường hóa, thuận với xu thế phát triển chung của thế giới hiện nay.

Trong nước đã nghiêm túc nghiên cứu bức thư của Nguyễn Cơ Thạch và những lời nói của Đinh Nho Liêm, cho rằng lập trường của Việt Nam trên vấn đề Campuchia đã xuất hiện những linh hoạt mới, có thể tiến hành tiếp xúc với phía Việt Nam về vấn đề quan hệ Trung – Việt, nhất là vấn đề Campuchia. Nhưng gặp gỡ ngoại trưởng hai nước là một cử chỉ chính trị quan trọng, trong tình trạng quan hệ hai nước hiện nay, thời cơ còn chưa chín muồi. nên ngày 23 – 12, khi trả lời, Đại sứ quán Trung Quốc tại Việt Nam đã đề nghị Lý Thế Thuần hẹp gặp và nói với Đinh Nho Liêm: phía Trung Quốc cho rằng còn có nhiều công việc phải chuẩn bị để thực hiện gặp gỡ hai ngoại trưởng, vì thế trong thời gian gần, đề nghị phía Việt Nam cử một vị thứ trưởng tới Bắc Kinh, cử hành thương thảo nội bộ sớm giải quyết chính trị vấn đề Campuchia. Phía Trung Quốc còn kiến nghị không công khai công bố bức thư của Nguyễn Cơ Thạch, việc hai bên tiếp xúc thương thảo cũng không công khai đưa tin.

Sáng ngày 24 – 12, Lý Thế Thuần gặp Đinh Nho Liêm, truyền đạt những ý kiến trên của phía Trung Quốc. Do trước đó, phía Trung Quốc đã hai lần chưa chấp nhận gặp Nguyễn Cơ Thạch, nên lần này phía Việt Nam không có căn cứ để trả lời phía Trung Quốc. Trả lời của Lý Thế Thuần tuy không đề cập đến việc Nguyễn Cơ Thạch tới Bắc Kinh, nhưng đồng ý phía Việt Nam cử một thứ trưởng đi Bắc Kinh trên thực tế là lập trường đã có linh hoạt, điều này không tránh làm cho Đinh Nho Liêm bất ngờ. Hai lần Đinh Nho Liêm biểu thị “vô cùng cám ơn”. Ông nói, phía Việt Nam vô cùng hoan nghênh phía Trung Quốc đã nhanh chóng trả lời bức thư của Nguyễn Cơ Thạch, hoan nghênh phía Trung Quốc đã thể hiện thành ý trong trả lời. Cần tăng thêm hiểu biết lẫn nhau hơn nữa giữa hai bên Việt – Trung, cần phải cử hành gặp gỡ nội bộ hai nước sớm nhất. Phía Trung Quốc kiến nghị phía Việt Nam trước tiên cử một vị thứ trưởng ngoại giao tới Bắc Kinh để chuẩn bị cho gặp gỡ ngoại trưởng hai nước là một bước đi tốt, và cũng vô cùng cần thiết. Ông còn nói, phía Việt Nam đồng ý với phía Trung Quốc, hiện nay tiếp xúc và thương thảo giữa hai nước đều tiến hành bí mật, không công khai.

Ngày 27 – 2, khi Nguyễn Minh Phương, Đại sứ Việt Nam tại Trung Quốc gặp Thứ trưởng ngoại giao Trung Quốc Lưu Thuật Khanh đã nói, ông nhận được thông báo trong nước, cho biết việc Đinh Nho Liêm hôi kiến Lý Thế Thuần, phía Việt Nam đang nghiêm túc chuẩn bị cho cuộc thương thảo của thứ trưởng ngoại giao hai nước. Nay được lệnh tìm hiểu hai vấn đề: một là, về thời gian gặp gỡ phía Trung Quốc có ý kiến thế nào; hai là, phía Trung Quốc có suy tính gì về nội dung gặp gỡ.

Lưu Thuật Khanh nói, về thời gian gặp gỡ, phía Việt Nam có thể đề xuất ý kiến bước đầu trước, phía Trung Quốc sẽ suy tính. Phía Trung Quốc cho rằng thượng tuần hoặc trung tuần tháng 1 – 1989 đều được. Về nội dung gặp gỡ, phía Trung Quốc cho rằng trước tiên phải giải quyết vấn đề Campuchia, sau đó mới có thể bàn về bình thường hóa quan hệ hai nước. Lưu Thuật Khanh nhấn mạnh, trong lần thương thảo này, thứ trưởng ngoại giao hai nước sẽ tiến hành thảo luận xoay quanh vấn đề Campuchia một cách công bằng, hợp lý, còn vấn đề bình thường hóa quan hệ hai nước có thể thảo luận sau.

Ngày 31 – 12, Nguyễn Bá Cự, chuyên viên Vụ Trung Quốc Bộ Ngoại giao Việt Nam thông báo cho Hồ Càn Văn, Bí thư thứ hai đại sứ quán Trung Quốc: đoàn Đinh Nho Liêm dự định ngày 16 (thứ hai) tháng 1 – 1989 hoặc ngày 18 (thứ 4) sẽ đi máy bay hàng không dân dụng Trung Quốc từ Bangkok tới Bắc Kinh. Do lúc đó đường sắt, đường bộ và đường bay giữa hai nước đều gián đoạn, nên đoàn Đinh Nho Liêm chỉ có thể đi vòng tới Bắc Kinh.

Ngày 10 – 1 – 1989, chuyên viên Nguyễn Bá Cự thông báo cho Hồ Càn Văn danh sách đoàn Đinh Nho Liêm. Nguyễn Bá Cự nói, vốn định đoàn địa biểu có 4 người, nhưng phía Việt Nam nhận thấy ý nghĩa quan trọng của lần thương thảo này nên đã quyết định từ 4 người tăng lên 8 người, tức Thứ trưởng thứ nhất Bộ Ngoại giao Đinh Nho Liêm, Đại sứ Việt Nam tại Trung Quốc Nguyễn Minh Phương, trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Đặng Nghiêm Hoành, Tham tán đại sứ quán tại Bắc kinh Hoàng Như Lý, Vụ phó Vụ Trung Quốc Bộ Ngoại giao Trần Hữu Nghĩa, chuyên viên kiêm phiên dịch Vụ Trung Quốc Bộ Ngoại giao Nguyễn Bá Cự, Bí thư thứ ba sứ quán tại Trung Quốc Chu Công Phùng và tùy viên sứ quán tại Trung Quốc Bùi Trọng Vân. Nguyễn Bá Cự còn nói với Hồ Càn Văn, phía Trung Quốc đồng ý thương thảo với phía Việt Nam là sự cổ vũ to lớn đối với cả nước Việt Nam: Việt – Trung đối kháng 10 năm đã không thể đối kháng được nữa. Trung ương Việt Nam đã truyền đạt cho cán bộ cao, trung cấp toàn quốc việc hai nước Việt – Trung sẽ thương thảo, mọi cán bộ đều biểu thị hoan nghênh, và hy vọng thương thảo thành công. Nguyễn Cơ Thạch cũng nói, phía Việt Nam không để lỡ cơ hội, sẽ cố gắng cùng phía Trung Quốc đạt được thỏa thuận mà hai bên đều có thể tiếp nhận.

Căn cứ vào sự sắp xếp nhân viên phía Việt Nam tham dự thương thảo, phía Trung Quốc quyết định 6 người tham dự gồm Thứ trưởng Ngoại giao Lưu Thuật Khanh, trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Từ Đôn Tín, Phó Vụ trưởng Vụ châu Á Trương Thanh, Tham tán Tạ Minh Nga, Trưởng phòng Lý Gia Trung, Phó trưởng phòng kiêm phiên dịch Hồ Chính Diệu.

Ngày 13 – 1 – 1989, đoàn Đinh Nho Liêm rời Hà Nội đi Bangkok. Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Dy Niên, quyền Vụ trưởng Vụ Trung Quốc Ngô Tất Tố và Đại sứ Lý Thế Thuần ra sân bay tiễn. Tại sân bay, Đinh Nho Liêm nói với Lý Thế Thuần, tư tưởng chỉ đạo của phía Việt Nam đối với lần thương thảo này là “cầu đồng tồn dị”, cùng hiểu biết và nhân nhượng lẫn nhau, hy vọng hai bên cùng chiếu cố lẫn nhau, lắng nghe ý kiến đối phương khiến thương thảo thu được thành quả nhiều hơn.

Lúc 6 giờ 20 phút chiều ngày 14, đoàn Đinh Nho Liêm từ Bangkok qua Quảng Châu tới Bắc Kinh. Vì là thương thảo bí mật, nên máy bay đỗ trên vùng đóng băng tại một góc khá xa của sân bay, tôi dùng thân phận Trưởng phòng Bộ Ngoại giao lên máy bay đón tiếp. Lưu Thuật Khanh, Trương Thanh và Nguyễn Minh Phương Đại sứ Việt Nam đợi đón ở phòng nghỉ của sân bay cũ. Lúc đó có mấy chục nhà báo nước ngoài nghe nói có quan chức cao cấp Việt Nam tới Bắc Kinh, đã vội vàng chạy tới sân bay. Do phía Trung Quốc sắp xếp khéo léo nên tránh được đám phóng viên này, khiến cho họ chẳng thu hoạch được gì. Trước đó, phía Việt Nam đã nói, đoàn Đinh Nho Liêm sẽ ở Đại sứ quán Việt Nam tại Trung Quốc. Sau này phía Trung Quốc biểu thị vui lòng sắp xếp để họ ở Thanh Lộ Đường trong khu Nhà khách quốc gia Điếu Ngư Đài, mọi chi phí do phía Trung Quốc chiêu đãi. Phía Việt Nam tiếp nhận thiện ý tốt đẹp của phía Trung Quốc và biểu thị cảm ơn.

Tối ngày 15, Lưu Thuật Khanh mở dạ tiệc chiêu đãi tại lầu số 7 Điếu Ngư Đài, hoan nghênh đoàn Đinh Nho Liêm. Lưu Thuật Khanh nói, trước đây quan hệ giữa Việt Trung rất tốt, sau này quan hệ xấu đi, chúng tôi rất đau lòng. Phía Trung Quốc cho rằng tiếp tục đối kháng là không phù hợp với lợi ích của nhân dân hai nước, quan hệ giữa hai nước nên khôi phục lại bình thường. Nhưng trước tiên cần giải quyết sự bất đồng lớn nhất giữa hai nước – vấn đề Campuchia. Nhiệm vụ lần thương thảo này rất nặng, ý nghĩa rất lớn, mặc dù nói là thương thảo nội bộ, nhưng cả thế giới đều đã biết. Chúng ta phải làm việc cho thật tốt, mong thu được thành quả, không nên phụ lòng hi vọng của nhân dân hai nước và dư luận thế giới.

Đinh Nho Liêm nói, 10 năm nay đây là lần đầu tiên ông có cơ hội được ngồi cùng với các đồng chí Trung Quốc, đây là bước mở đầu cho thực hiện bình thường hóa quan hệ giữa hai nước. Việt Nam và Trung Quốc cải thiện từng bước quan hệ là phù hợp với lợi ích của nhân dân hai nước, cũng phù hợp với xu thế chung trên toàn thế giới đi vào hòa dịu và thông qua hiệp thương giải quyết bất đồng. Ông nói, phía Việt Nam  chuẩn bị cùng phía Trung Quốc thảo luận vấn đề Campuchia, nhưng cũng cần bàn tới vấn đề bình thường hóa quan hệ hai nước.

Sáng ngày 16, thương thảo được diễn ra tại phòng họp lầu 3 Bộ Ngoại giao tại Triều Dương Môn và tiếp tục tới chiều. Ngày 17, Trợ lý Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Trung Quốc Từ Đôn Tín và Trợ lý Bộ trưởng Bộ ngoại giao Việt Nam Đặng Nghiêm Hoành tiến hành thảo luận suốt cả ngày. Hai bên chú trọng thảo luận về vấn đề Campuchia, kết quả chủ yếu là:

1) Trên vấn đề Việt Nam rút quân khỏi Campuchia, phía Việt Nam nhắc lại, căn cứ vào văn kiện khung giải quyết chính trị vấn đề Campuchia, chậm nhất đến tháng 9 năm 1989 rút toàn bộ quân đội khỏi Campuchia và nói đây là quyết sách từ người lãnh đạo tối cao của Việt Nam. Phía Trung Quốc không có đề nghị gì khác về thời hạn rút quân mà phía Việt Nam đã hứa, nhưng nhấn mạnh, rút quân phải là rút quân thật.

2)  Trong các mặt như đình chỉ viện trợ của nước ngoài cho các phái Campuchia, phải bảo đảm địa vị trung lập của Campuchia, thực hiện giám sát quốc tế và cung cấp bảo đảm quốc tế…, Ý kiến cả hai bên hướng về nhất trí.

3) Bất đồng chủ yếu nhất của hai bên là ở chỗ, sau khi Việt Nam rút quân làm thế nào bảo đảm được hòa bình trong nước Campuchia . Để tránh Campuchia xảy ra nội chiến, phía Trung Quốc chủ trương trong thời kỳ quá độ từ khi Việt Nam rút toàn bộ quân đội đến khi trước lúc bầu cử thành lập chính phủ mới ở Campuchia, nên thành lập chính phủ liên hợp có bốn phái ở Campuchia, do Sihanuc đứng đầu, và do chính phủ này chủ trì cuộc tổng tuyển cử; đồng thời đông kết quân đội các phái tới số lượng bằng nhau, xây dựng quân quốc phòng thống nhất. Cái gọi là bốn phái ở Campuchia là chỉ chính quyền Phnom Penh do Việt Nam ủng hộ là một phái, lực lượng chống đối là một phái. Mà lực lượng chống đối lại gồm 3 phái, tức Sihanouk là một, Khơme Đỏ một phái và Son Sen là một phái. Phía Việt Nam cho rằng đó là phương diện trong nước của vấn đề Campuchia, nên do các phái Campuchia thảo luận giải quyết, chứ không nên do hai bên Việt-Trung thảo luận.   

Đồng thời với việc này, phía Việt Nam còn một mực yêu cầu thảo luận vấn đề bình thường hóa quan hệ hai nước, đồng thời đề xuất không ít kiến nghị, như hai bên chấm dứt các tuyên truyền đối địch, chấm dứt các hành động đối địch tại toàn tuyến biên giới lục địa và các vùng hải đảo hai nước, cung cấp phương tiện cho dân biến giới hai nước qua lại và kiếm sống…

Phía Trung Quốc biểu thị nên giải quyết trước vấn đề Campuchia, để tạo điều kiện thực hiện bình thường hóa quan hệ hai nước. Tin tưởng là cùng với việc Việt Nam rút quân khỏi Campuchia và giải quyết vấn đề Campuchia, quan hệ Trung-Việt sẽ từng bước được cải thiện.

Ngày 19 tháng 1, Tiền Kỳ Tham hội kiến với đoàn Đinh Nho Liêm tại Bộ ngoại giao,  phát biểu bài nói quan trọng về việc làm thế nào để giải quyết vấn đề Campuchia và việc cải thiện mối quan hệ Trung-Việt. Tiền Kỳ Tham nói: những ý kiến của phía Trung Quốc trình bày trong cuộc thương thảo là ý kiến của Trung ương chúng tôi, đề nghị đồng chí Đinh Nho Liêm báo cáo người lãnh đạo Việt Nam nghiêm túc suy tính. Trung-Việt có hữu nghị truyền thống lại là nước láng giềng, trong cuộc đấu tranh chống Mỹ của Việt Nam, Trung Quốc đã có hy sinh dân tộc. Thế nhưng sau đó phát sinh sự việc tạo thành vấn đề giữa hai nước dài tới 10 năm. Tiền Kỳ Tham nói, bầu không khí lớn của tình hình quốc tế hiện nay là hòa dịu và đối thoại, nhằm kết thúc các xung đột khu vực. Các nước đều tập trung lực lượng làm kinh tế, hy vọng nhân dân Việt Nam cũng được cuộc sống hòa bình, xây dựng Việt Nam thành một quốc gia phồn vinh. Chính vì thế chúng tôi giữ thái độ hoan nghênh trước quyết định của Việt Nam sẽ rút quân khỏi Campuchia trước tháng 9, hy vọng quyết định của phía Việt Nam có thể được nghiêm túc thực hiện. Lần thương thảo nội bộ lần này đã thu được không ít điểm đồng thuận. Về vấn đề nội bộ Campuchia, tất nhiên trong tình hình không có sự can thiệt bên ngoài, nên do bốn phái của Campuchia tự giải quyết. Nhưng Việt Nam với tư cách là nước đương sự, cũng như Liên Xô, Trung Quốc, Thái Lan những nước có quan hệ trực tiếp với vấn đề Campuchia, nên có chủ trương rõ ràng sáng suốt với việc đó, tức sau khi quân đội nước ngoài rút khỏi và đình chỉ viện trợ của nước ngoài, Campuchia nên liên hợp bốn phái, thực hiện hòa giải dân tộc, không được xảy ra nội chiến và xáo động, đó là một vấn đề vô cùng quan trọng. Các nước có liên quan đều nên giữ thái độ tích cực và có tính xây dựng, Việt Nam càng nên như thế. Trung Quốc sẽ không khiến Việt Nam gặp khó, nhưng cũng hy vọng Việt Nam có thành ý. Lần thương thảo này đã có sự mở đầu tốt đẹp, có thể tiếp tục. Có một số vấn đề phía Trung Quốc còn phải chuẩn bị hơn nữa. Hoan nghênh đồng chí Đinh Nho Liêm sau một thời gian dài lại tới Bắc Kinh. Tiền Kỳ Tham đề nghị Đinh Nho Liêm chuyển lời thăm hỏi của ông tới Ngoại trưởng Nguyễn Cơ Thạch, biểu thị đã nhận được thư của Nguyễn Cơ Thạch. Tiền Kỳ Tham nói, đúng như phía Trung Quốc đã trả lời, gặp gỡ ngoài trưởng hai nước còn có nhiều công tác chuẩn bị phải làm, chỉ có vấn đề Campuchia có tiến triển, mới có khả năng suy tính mới. Nếu một số mặt cơ bản có liên quan tới vấn đề Campuchia có thể được giải quyết, cải thiện và bình thường hóa quan hệ Trung-Việt sẽ là kết quả tự nhiên.

Đinh Nho Liêm biểu thị cảm ơn cuộc tiếp kiến của Tiền Kỳ Tham và chuyển lời thăm hỏi của Nguyễn Cơ Thạch tới Tiền Kỳ Tham. Đinh Nho Liêm nhấn mạnh, sớm giải quyết vấn đề Campuchia và thực hiện bình thường hóa quan hệ Việt-Trung, tập trung lực lượng vào xây dựng kinh tế là một chiến lược lâu dài của Việt Nam. Thông qua lần thương thảo này, hai bên tăng thêm sự hiểu biết lẫn nhau, thu được sự nhất trí nhiều phương diện. Tất nhiên vẫn còn một số bất đồng. Phía Việt Nam vu lòng nhìn về phía trước, hy vọng tiếp tục được trao đổi ý kiến với phía Trung Quốc, bản thân ông sẵn sàng tới Bắc Kinh, giải quyết tốt một số vấn đề chưa đạt được thông hiểu.

Trong cuộc họp toàn thể cuối cùng vào ngày 18, Đinh Nho Liêm đánh giá lần thương thảo này là “một bước có tính đột phá” trong quan hệ Việt-Trung.

Lúc đó Đinh Nho Liêm là Ủy viên Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam (TƯĐCSVN), từng là Đại sứ tại Liên Xô, là một nhà ngoại giao vô cùng tinh minh lão luyện. Từ năm 1977 đến năm 1978, với tư cách là  Trưởng đoàn Đoàn Đại biểu Chính phủ Việt Nam, ông đã tới Bắc Kinh cùng Thứ trưởng Ngoại giao Hàn Niệm Long tiến hành đàm phán biên giới trên bộ hai nước. Với tư cách là phiên dịch và ghi chép, tôi đã tham gia lần đàm phán này. Dưới bối cảnh lớn của quan hệ hai nước lúc đó, lời ăn tiếng nói trong quá trình đàm phán của hai bên không tránh khỏi quá nặng nề. Thế nhưng 10 năm sau, Đinh Nho Liêm vẫn lộ ra thận trọng và chú ý quá mức bình thường, ở đâu cũng thể hiện rất lịch sự.

Ngày trong ngày tới Bắc Kinh, khi tôi tháp tùng ông đi vào sảnh phòng nghỉ của sân bay thủ đô cũ, chỉ thấy ông nhẹ nhàng cởi áo khoác ngoài, treo lên giá, sau đó lấy từ trong túi áo vest ra một chiếc lược nhỏ, sau khi chải tóc chỉnh tề mới vào trong phòng nghỉ gặp Lưu Thuật Khanh. Tại tiệc chiêu đãi hoanh nghênh của Lưu Thuật Khanh, Đinh Nho Liêmchú ý thể hiện được phong cách nhẹ nhõm và cười nói vui vẻ. Ông còn tự giới thiệu rằng ông vô cùng yêu thích thơ Đường, và đọc ngay tại chỗ bài thơ của Thôi Hộ “Khứ niên kim nhật thử môn trung, Nhân diện đào hoa tương ánh hồng, Nhân diện bất tri hà xứ khứ, Đào hoa y cựu tiếu đông phong” ⁽¹⁾. Trong thương thảo, mặc dù ông không đồng ý với ý kiến nào đó từ phía Trung Quốc, nhưng không bác bỏ trực tiếp mà vẫn nhẫn nại lắng nghe, và biểu thị sẽ mang về nước báo cáo lãnh đạo.

Lúc đó Hàn Niệm Long đã rời khỏi cương vị Thứ trưởng ngoại giao về nhận chức Hội trưởng Hội Ngoại giao. Để biểu thị hữu hảo và dùng lễ đón nhau, trưa ngày 19, Hàn Niệm Long đã có mặt tại hiệu vịt quay Toàn Tụ Đức ở Tiền Môn mời đoàn Đinh Nho Liêm thưởng thức.Gặp Hàn Niện Long, đối thủ đàm phán 10 năm trước, Đinh Nho Liêm đã rảo bước tiến lên ôm hôn. Đoàn Đinh Nho Liêm rời Bắc Kinh ngày 20, qua Thâm Quyến, Hongkong về nước. Trương Thanh và tôi cùng Cao Đức Khả Vụ Á châu tháp tùng đoàn tới Thâm Quyến tham quan thăm phỏng vấn. Tại Thâm Quyến, Đinh Nho Liêm dùng hai tay nắm chặt hai cánh tay tôi nói: “Xin hãy tin, chúng tôi nhất định sẽ rút toàn bộ quân đội khỏi Campuchia”.  

Bình thường hóa quan hệ

Đầu tháng 9 năm 1990, Nguyễn Văn Linh, Tổng Bí thư Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam, Đỗ Mười, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng và Phạm Văn Đồng, Cố vấn Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam, đến Thành Đô, Tứ Xuyên theo lời mời, cùng Giang Trạch Dân, Tổng bí thư và Lý Bằng, Thủ tướng gặp gỡ cấp cao giải quyết chính trị vấn đề Campuchia và vấn đề quan hệ Trung-Việt thu được đồng thuận quan trọng, san bằng con đường bình thường hóa quan hệ hai nước. Khi kết thúc cuộc gặp gỡ, Giang Trạch Dân dùng hai câu thơ của nhà thơ đời Thanh, Giang Vĩnh để nói: “Độ tận kiếp ba huynh đệ tại/ Tương phùng nhất tiếu mẫn ân cừu”(tạm dịch: Qua hết sóng gió, anh em vẫn còn; gặp nhau cười một cái là tiêu tan hết ân oán). Để đáp lại, ngay trong tối hôm đó, Nguyễn Văn Linh viết 4 câu thơ (do không biết nguyên văn tiếng Việt, nên dịch nghĩa từ tiếng Trung như sau): Anh em chơi với nhau truyền mấy đời rồi; oán hận lúc này hoá thành mây khói; khi lại gặp nhau cười vui vẻ; tình hữu nghị ngàn năm lại xây lại.

Tháng 11 năm 1991, theo lời mời, Đỗ Mười, Tổng bí thư Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam, Võ Văn Kiệt, Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng đã tiến hành thăm chính thức  Trung Quốc cùng cử hành hội đàm với Giang Trạch Dân và Lý Bằng, hai bên công bố thông báo chung, tuyên bố quan hệ Trung-Việt thực hiện bình thường hoá. Từ đó đến nay đã gần 20 năm, dưới sự cố gắng chung của hai bên, giao lưu và hợp tác giữa hai nước trong nhiều lĩnh vực đã không ngừng phát triển và đi sâu, sự tin tưởng lẫn nhau từng bước tăng cường. Tháng 2 năm 1999, trong thời gian thăm Trung Quốc của Lê Khả Phiêu, Tổng Bí thư Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam, lãnh đạo hai nước đã phát biểu “Tuyên bố chung”, xác định phương châm 16 chữ chỉ đạo quan hệ Trung-Việt phát triển lành mạnh trong thế kỷ mới, tức  ”ổn định lâu dài, hướng tới tương lai, láng giềng hoà thuận, hợp tác toàn diện“. Sau đó, lãnh đạo hai nước lại xác định hơn nữa mục tiêu cố gắng của hai nước và nhân dân hai nước, tức mãi mãi là “Láng giềng tốt, bạn bè tốt, đồng chí tốt, đối tác tốt”. Tất nhiên hai bên  còn tồn tại một số bất đồng và tranh chấpi. Tháng 4 năm 2009, Thủ tướng Ôn Gia Bảo đã nói với Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Tấn Dũng khi tham gia Diễn đàn Châu Á tại Bác Ngao, vấn đề Biển Đông là vấn đề lịch sử để lại cuối cùng còn treo lại chưa giải quyết giữa Trung-Việt. Hai bên cần lên cao nhìn xa, xuất phát từ đại cục, tích cực duy trì Biển Đông ổn định, thúc đẩy hợp tác cùng có lợi, tranh thủ cùng khai thác Biển Đông có bước tiến tích cực. Tin tưởng là dưới sự cố gắng chung của hai bên, trong những năm tháng tương lai, quan hệ hữu hảo láng giềng hoà mục Trung-Việt sẽ phát triển theo phương hướng càng ổn định hơn.

Chú thích:

1. Một bài thơ khá quen thuộc với đông đảo bạn đọc Việt Nam, đã được nhà thơ Nguyễn Du dịch thoát ý trong Truyện Kiều: “Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông”.