Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam
Chủ nhật, 26/02/2012 03:08 (GMT+7)

Những câu chuyện dân gian về Rạch Gầm – Xoài Mút

Làng Bình Đức của cụ Trác nằm ven rạch Xoài Mút, đây là địa danh ở đất Tiền Giang có liên quan đến chiến công oanh liệt của vị anh hùng “áo vải cờ đào” Nguyễn Huệ. Trong lúc trò chuyện, thấy tôi cứ thắc mắc mãi địa danh Xoài Mút, cụ Trác cười cho biết: “Bởi vì xưa kia vùng này có một rừng xoài. Và đã là xoài rừng, thì trái nhỏ, hột to, cơm ít, muốn ăn được, sau khi gọt vỏ, phải đưa vào miệng mút. Rồi lần hồi bà con gọi là Xoài Mút, cũng có người kêu là Xoài Hột. Xoài Mút thường để chỉ tên rạch, Xoài Hột là tên chợ, bởi vì ở đây có chợ Xoài Hột ở xã Thạnh Phú kế bên xã Bình Đức”.

…Vào độ tháng 11 Âm lịch, mặc dù nước đã rút, nhưng nước sông Tiền theo chu kỳ hàng năm, vẫn còn dâng cao chảy vào đồng ruộng lan tràn mà bà con gọi là nước rong. Các con mương trong vườn nhà cụ Trác cũng đầy ắp nước. Nhìn nước ngập lé đé bờ, cụ Trác sôi nổi hẳn lên: “Vùng đồng bằng sông Cửu Long của mình lạ lắm chú a! Đi đâu cũng toàn gặp sông rạch, kênh mương. Bây giờ nước còn ngập ra sát đường cái như vậy, thì cách nay, trên 200 năm, thời trận thủy chiến Rạch Gầm – Xoài Mút xảy ra, đất đai chắc hẳn là thấp lắm, cả vùng đồng bằng vào mùa nước nổi là một biển nước mệnh mông. Do đó, theo qua, thời đó, có lẽ ông Nguyễn Huệ đã dẫn hạm đội Tây Sơn từ Sài Gòn băng qua bể nước Tháp Mười mà tiến đến đóng ở Mỹ Tho để lập trận địa phục kích ở Rạch Gầm và Xoài Mút, tiêu diệt quân Xiêm. Và chỉ có theo con đường này, nghĩa quân Tây Sơn mới hành quân thần tốc như vậy”.

Tôi biết, đây cũng là ý kiến của cụ trong Hội nghị khoa học về chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút được tổ chức tại Tiền Giang hồi năm 1985; và ý kiến này đã được PGS, TS sử học Nguyễn Phan Quang, thay mặt Hội đồng khoa học, trong bản tổng kết Hội nghị cho rằng, đây là một ý kiến mới mẻ, táo bạo, bởi vì từ trước đến nay, giới nghiên cứu đều cho rằng nghĩa quân Tây Sơn tiến vào Tiền Giang - Mỹ Tho chỉ bằng một con đường hành quân duy nhất là từ biển vào cửa Tiền rồi ngược dòng sông Tiền đến đặt bản doanh tại Mỹ Tho.

Rạch Gầm, trong thư tịch cổ, gọi là Sầm Giang, là một con rạch dài mười mấy cây số, lượn lờ, uốn khúc qua các làng Kim Sơn, Vĩnh Kim, Mỹ Long, Thuộc Nhiêu hiền hoà và trù phú. Rạch Gầm cách rạch Xoài Mút 7 cây số, cách TP Mỹ tho về hướng tây khoảng 14 cây số.

Theo người xưa kể lại: “Ngày xưa, miệt Rạch Gầm của mình đâu được sầm uất như ngày hôm nay. Thuở đó, khi ông bà mình đến đây khẩn đất, lập điền, thì chỉ toàn là rừng rậm, cây cối mịt mùng, còn dã thú nhiều không sao kể, nhất là cọp. Tiếng rống của cọp vang dậy cả một vùng, nên ông bà đặt tên chỗ này là rạch Cọp Gầm, rồi về sau, kêu bằng Rạch Gầm cho dễ nhớ. Thuở xưa, tại vùng mình đây, ở bên bờ này sông Tiền và Phú Túc ở bên bờ kia, trời đất tối tăm, mịt mù. Bỗng một đêm nọ, trời mưa như trút nước, sấm chớp đùng đùng. Tiếng gầm thét từ bên bờ này vang sang bờ bên kia, rồi sau đó dội lại, như đối đáp nhau. Đến sáng ra, trời mưa quang mây tạnh, phong cảnh sáng sủa, tươi tốt. Nhờ vậy, dân chúng làm ăn ngày càng khấm khá. Để ghi lại chuyện cũ, ông bà đặt tên cho con rạch ở miệt mình là rạch Ông Gầm, sau đó gọi tắt là Rạch Gầm, còn con rạch ở bờ đối diện thuộc cù lao Phú Túc là rạch Bà Hét” (*).

Vàm Rạch Gầm rộng khoảng vài chục mét. tại đó có chợ Rạch Gầm sung túc, bán nhiều nông sản, nhất là trái cây vào tháng giáp tết; cam, quýt, bưởi, chuối, sapô, vú sữa… Theo thư tịch cổ, làng Kim Sơn được lập vào khoảng thế kỷ XVIII, tức thuộc loại sớm ở Nam bộ. Đình làng thờ vị Tiền hiền Lê Công Giám đã có công lập làng, nổi tiếng linh thiêng. Dân làng Kim Sơn kiêng cữ tên “Giám”, mà gọi trại thành “Giếm”, thể hiện sự tôn kính, biết ơn của người đời sau đối với vị Tiền hiền đã có công lao khởi dựng xóm ấp, điền thổ.

Các cụ già ở miệt Rạch Gầm – Xoài Mút còn có vô số những câu chuyện nói về nhân dân Tiền Giang giúp đỡ nghĩa quân Tây Sơn lương thực, dầu dừa, dầu mù u để nghĩa quân làm bè lửa, đánh hoả công thiêu cháy toàn bộ thuyền chiến địch. Vỏ dừa khô có vẽ hình mặt người kết bè thả gần chỗ đóng quân của địch để địch ngỡ nghĩa quân lặn đục thuyền, phải lo đối phó, bắn hết tên đạn, kể cả việc bảo vệ bí mật trận địa mai phục và hướng đạo Nguyễn Huệ đi thực địa, để từ đó, vị anh hùng dân tộc có quyết định tối quan trọng là thiết lập trận địa phục kích ở Rạch Gầm – Xoài Mút,.. tạo nên chiến công chói lọi, sáng ngời ngàn thu. Trong ký ức của dân gian vẫn còn lưu giữ về một cây đa cổ thụ ở đầu vàm Rạch Gầm, và xem đó là nơi phát tín hiệu của nghĩa quân ở rạch Xoài Mút và cồn Thới Sơn biết là hạm thuyền Xiêm đã lọt vào trận địa mai phục để tiến công, về Chòi Mong được nghĩa quân dựng lên bên bờ rạch Xoài Mút để Nguyễn Huệ quan sát và chỉ huy chiến trận, mà hiện nay, tại đây còn địa danh Chòi Gác ở xã Bình Đức. Vâng! Tất cả những câu chuyện ấy, dù đã được huyền thoại hoá nhưng đã phản ánh được những kỷ niệm không thể phai nhoà của người dân đối với chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút và nhà quân sự kiệt xuất Nguyễn Huệ.

… Đêm cuối năm, trời se lạnh, gió chướng thổi về từng chập làm dãy bàn ven sông lay động xào xạc với hằng hà sa số ánh đóm lung linh, huyền dịu. Tựa lưng trên lan can cầu Rạch Gầm, tôi trông ra dòng sông Tiền rộng mênh mông, nhấp nhô sóng vỗ, như thấy trước mắt mình hiện ra khung cảnh hoành tráng của chiến trận năm xưa: hàng trăm chiến thuyền Tây Sơn dũng mãnh đè bẹp toàn bộ hạm thuyền Xiêm trong tiếng reo hò dậy đất, trong biển lửa ngút trời bên sông nước Tiền Giang…

Chú thích:

(*) Ngoài những cách kiến giải nêu trên, Rạch Gầm còn có một xuất xứ khác: TS Lê Trung Hoa trong quyển Địa danh thành phố Hồ Chí Minh, trang 43, có dẫn tư liệu từ quyển Dictionnaire Vietnamien – Chinois – Francaiscủa E. Gouin, cho biết “Gầm” là biến âm của “gằm” là tên cây. Cũng theo TS Lê Trung Hoa thì “không biết đó là loại cây gì, bởi vì không thấy tự điển nào định nghĩa”. Riêng chúng tôi đã nhiều lần đi điền dã vùng Rạch Gầm, được gặp và hỏi nhiều vị bô lão về cây Găm (?), nhưng không ai biết cả.

Xem Thêm

Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc
Ngày 25/6/2025, tại Tp. Huế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) chủ trì, phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Huế (Liên hiệp Hội TP. Huế) tổ chức Hội thảo “Phát huy vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức để góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc theo tinh thần Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023”.
An Giang: 8 giải pháp thực hiện đột phá phát triển khoa học công nghệ
Đến nay, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội tỉnh) đã tập hợp được 40 hội, tổ chức thành viên với 9.554 hội viên cá nhân, trong đó có hơn 3.451 hội viên trí thức. An Giang xác định và đề ra mục tiêu về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số (KHCN, ĐMST, CĐS) đến năm 2030.
Thanh Hoá: Hội thảo KH về giải quyết tình trạng thiếu lao động ở nông thôn, lao động trực tiếp tham gia SX nông nghiệp
Sáng ngày 27/5/2025, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh (Liên hiệp hội) phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ, Viện Nông nghiêp tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp giải quyết tình trạng thiếu lao động sản xuất ở khu vực nông thôn, lao động có kỹ thuật, tay nghề cao trực tiếp tham gia sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ”.
Bình Thuận: Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ vào sản xuất
Sáng ngày 27/5, tại thành phố Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề “Giải pháp đột phá trong ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ vào thực tiễn quản lý và sản xuất trên địa bàn tỉnh Bình Thuận”.

Tin mới

Công nghệ mới trong xử lý chất thải góp phần phát triển bền vững ngành chăn nuôi Việt Nam
Ngày 3/7, Liên hiệp Hội Việt Nam phối hợp với Liên hiệp hội tỉnh Bắc Ninh và Hội Chăn nuôi Việt Nam tổ chức Hội thảo Phổ biến một số công nghệ mới có hiệu quả trong xử lý chất thải chăn nuôi. Hội thảo thu hút sự tham dự của đông đảo người sản xuất, kinh doanh, hộ chăn nuôi và doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh.
"Sắp xếp lại giang sơn” là bước đi lịch sử
Sáng 30/6, Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lễ công bố Nghị quyết của Quốc hội về sáp nhập tỉnh, thành phố cùng các quyết định của Trung ương Đảng thành lập đảng bộ tỉnh và nhân sự lãnh đạo địa phương tại Thành phố Hồ Chí Minh và có bài phát biểu với nhân dân Thành phố, đồng thời gửi gắm thông điệp tới nhân dân cả nước.